Annotatsiya. Maqolada o‘zbek tilshunosligida gumon olmoshlarining o‘z ma'nosidan tashqari qo‘shimcha ma'no anglatib kelishi lingvopragmatik xususiyatlari yoritilgan

O‘zbek tilshunosligida gumon olmoshllarining ayrim lingvopragmatik xussusiyatlari
Eshaliyeva Ra'no Bahodirovna
1-bosqich magistranti

Annotatsiya.Maqolada o‘zbek tilshunosligida gumon olmoshlarining o‘z ma'nosidan tashqari qo‘shimcha ma'no anglatib kelishi lingvopragmatik xususiyatlari yoritilgan.Pragmatika sohasi orqali adresant ifodalaydigan fikr qanday ma'no anglatishi nutq vaziyatida adresat o‘z hukmini yetkazish,fikrini ifoda etish,gumon olmoshini turli ma'no ottenkalarida kelishi misollar orqali ifodalangan.
Kalit.so‘zlar.Adresant,adresat,lingvopragmatika,tushuncha,ifoda,fikr,gumon olmoshi,nutqiy vaziyat.
O‘zbek tilida olmosh so‘z turkumi bo‘lib.Bu turkum atash ma'nosiga ega emas.Boshqa so‘z turkumi o‘rnida qo‘llanilib kelib,belgi bildiruvchi so‘zlardir.Misol "Gulnora keldi."gapimizda egani o‘rnida u kishilik olmoshini qo‘llasak "U keldi."tarzida ifodalanib,endi ega o‘rnida qo‘llanilib mavhumlikni bildirib keladi.Bu belgisini bildirib yoki ko‘rsatib kelish xususiyatiga ham ega.Olmoshlarning o‘zbek tilida ishlatilishi bu belgi beldiruvchi so‘zlar ekanligini olimlarimiz o‘z tadqiqot ishlarida aytib o‘tishgan.Olmoshlarni nutq jarayonida turli ma'noga ega ekanligi ,turli ma'no ottenkasini bildirishi nutq vaziyatidan kelib chiqib oydinlashadi.Olmoshlarning bu jihatini yoritish pragmatik jihatida yaqqol ko‘zga tashlanadi.Pragmatika sohasida olmoshlarning turli ma'no ottenkalarida so‘zlovchi nutq vaziyatida qanday ma'noda olmosh so‘z turkumini qo‘llaganligi,tag ma'nosi oydinlashadi..Adresant va adresat o‘rtasida so‘zlovchi,tinglovchiga o‘zini fikrini o‘qtira olishi,nutq vaziyatidan kelib chiqib o‘qtira olishi mumkin.
Biz o‘zbek tilshunosligida olmoshilarning funksiyanalini,vazifa shakllarini o‘rganganmiz.Ammo nutq vaziyatida olmosh ham presupozetsiya bo‘lish xususiyatiga ham ega ekan. Buni nutq jarayonida kuzatamiz va quyidagi misollarda uchratamiz.
1,, Nimalardir mo‘r-u maloxdek o‘rmalab kelayotgandek"¹ (X To‘xtaboyev)
Ushbu gapda nimalardir gumon olmoshi qatnashgan bo‘lib,gumon, taxmin ma'nolarini ifodalab kelyapti.Mo‘r-u maloxdek nimalardir na'molum narsa o‘rmalab kelayotganligini bizga bildirish uchun gumon olmoshi qo‘llanilib kelgan.
2.,, Nimalardir mo‘r-u maloxdek o‘rmalab kelayotgandek"(X To‘xtaboyev)
Nimalardir bu so‘z orqali o‘xshatishni ham bildirib kelyapti,nimalardir xuddi mo‘r-u maloxdek o‘rmalaybdi,demak chopgan emas,yugurgan emas,ammo nimalardir o‘rmalayapti.Matnda vaziyatga qarab biz o‘xshatish ohangni ham uchratishimiz mumkin.
3.,, Nimalardir mo‘r-u maloxdek o‘rmalab kelayotgandek"(X To‘xtaboyev)
Bunda ohang ifodasiga ko‘ra taajjub ,hayratni ham uchratamiz.Nimalardir o‘rmalab kelyapti.Avval hech unday vaziyat bo‘lmagan ammo endi u shu vaziyatni guvohi bo‘lyapti.Taajjub va hayratlanishda,bu ham vaziyat orqali ohangda aks etadi.
4.,, Nimalardir mo‘r-u maloxdek o‘rmalab kelayotgandek"
(X To‘xtaboyev)
Yozuvchining mahorati orqali nimalardir gumon olmoshi xabar mazmunini ham ifodalab kelganini guvohi bo‘lamiz.Umuman bizga nimalardir o‘rmalab kelyotganligi to‘g‘risida xabar beribkelyapti bu ham nutq vaziyatida yuzaga chiqadi va buni biz turli ma'no ifodasida uchratishimiz.O‘zbek tilida olmoshlarning xususiyatlari nutq vaziyatida namoyon bo‘lishini biz qo‘yidagi misollar orqali ham bilib olamiz.
1.,,Bu yigitning nimasidir unga rahmatli otasini eslatardi."² (Farid Usmon)
Ushbu gapimizda nimasidir gumon olmoshi qatnashgan bo‘lib ,nutqiy vaziyatda adresantning adresatga gumon ma'nosini yani biror bir xarakter jihati rahmatli otasini eslatayotganligini shu so‘z orqaliochib berayotganini kuzatamiz.Bu gapda gumon so‘z holida uchratamiz.
2.,,Bu yigitning nimasidir unga rahmatli otasini eslatardi".(Farid Usmon)
Bu gapimizda nimasidir gumon olmoshini nutq vaziyatida xabar mazmunini bildirib kelyotganini Yigitning nimasidir rahmatli otasini eslatganligi haqida bizga xabar beryapti biz buni adresant nutqi orqali bilib olyapmiz.
3,,Bu yigitning nimasidir unga rahmatli otasini eslatardi."(Farid Usmon)
Gumon olmoshini nimasidir so‘zi orqali endi o‘xshatish ma'nosida kelayotganligini anglaymiz.Demak yigit otasiga nimasidir orqali o‘xshaydi,shuning uchun unga rahmatli otasini eslatmoqda.Turishimi,yurishimi,biror bir yuz tuzilishimi otasiga o‘xshayotganligini nutqiy vaziyat orqali anglashimiz mumkin.
4.,,Bu yigitning nimasidir unga rahmatli otasini eslatardi."(Farid Usmon)
Ushbu gapda olmoshning yana bir pragmatik xususiyatini ya'ni ma'no ottenkasining yana bir jihatini uchratamiz.Nimasidir olmoshi orqali taajjub,hayratlanish belgisini bildirib kelyapti.Yigitning otasiga o‘xshaganligiga taajjubda qolganligida ohang vaziyatida namoyon bo‘lishini kuzatamiz. Bularning barchasi nutqiy vaziyatda oydinlashadi.Presupozitsiya ya'ni adresantning adresatga ta'siri va unga hukmini o‘tkaza borishi bilan bog‘liq.
O‘zbek tilshunosligida bunday vaziyatdan kelib so‘zning ma'noli jihatlarini kuzatishimiz bugungi kunda pragmatika sohasida o‘rganilmoqda.Bu o‘rganishlar orqali bitta so‘zning turli ma'nolarda kelishini kuzatamiz va tahlil eta olamiz.Gumon olmoshlarining ma'no turlarini keyingi misollar orqali tahlil etamiz.
1.,,Yarim kechasi oshxonada nimadir taraq etganday bo‘ldi."(So‘zlashuvda)
Bu gapimizda nimadir gumon olmoshining o‘z ma'nosida uchratamiz.Gumon ma'nosini bildirib kelyapti.Oshxonada nimadir taraqladi,nima ekanligi gumon balki mushuk kirgan balki biron bir narsa yerga tushib ketdi.Bu bizga qarong‘u ya'ni no‘malumdir.
2.,, Yarim kechasi oshxonada nimadir taraq etganday bo‘ldi."(So‘zlashuvda)
Ushbu gapda nimadir endi boshqa ma'no ottekasini beryapti ya'ni taajjub ma'nosini berib kelyapti.Yarim kechasi nimadir taraq etganday bo‘lganiga taajjubda u hayron qoldi. Nimadir taraqladi yoki o‘g‘ri tushdimikin deya taajjubda.
3.,,Yarim kechasi oshxonada nimadir taraq etganday bo‘ldi." (So‘zlashuvda)
Bu gap orqali xabar ma'nosini anglaymiz.Nimadir taraqladi,avvallari hech taraqlamanligini bugun taraqlagan ovoz eshitilganligi haqida bizga xabar beryapti .Olmoshning yana bir lingvopragmatik xususiyatlari shu gaplarimiz orqali na'moyon bo‘ladi.Bu so‘zlarning qo‘llanilishi turli nutqiy vaziyatlarda amalga oshadi.Bunday misollarni oddiy xalq so‘zlashuv uslubida ham ko‘p uchratamiz bir so‘zni o‘z ma'nosidan tashqari boshqa ma'no ifodalab kelishi pragmatik jihatini tashkil etadi.
O‘zbek tilida gumon olmoshlarining presupozitsiya jihatlari ya'ni nutqiy vaziyatda adresantga adresat hukmi,o‘z ta'sir kuchini o‘tkaza olishini allaqanday gumon olmoshi orqali ham uchratamiz.
1.,,Mohidilning tomog‘idan o‘tgan bir qultumgina suv badaniga allaqanday iliqlik berdi."(Tohir Malik.Samum)
Ushbu gapimizda allaqanday gumon olmoshi qatnashgan bo‘lib o‘z ma'nosida qo‘llanilib kelyapti.Gap orqali gumon ya'ni allaqanday iliqlik bir qultum suv orqali uni badaniga kirib borganini ifodalash qiyin uni ta'rifini topolmayapti gumon ma'nosini beryapti.
2.,, Mohidilning tomog‘idan o‘tgan bir qultumgina suv badaniga allaqanday iliqlik berdi."(Tohir Malik.Samum)
Ushbu gapimizda allaqanday gumon olmoshi orqali hayratlanish ma'nosi anglaymiz.Mohidilning badaniga allaqanday ilig‘lik bir qultum suv orqali bordi u hayratda suvning kuchiga suvsiz inson yashay olmasligini his etganday bo‘ldi.Biz nutq vaziyatidan kelib chiqqan holda buni sezishimiz mumnik.
3.,, Mohidilning tomog‘idan o‘tgan bir qultumgina suv badaniga allaqanday iliqlik berdi."(Tohir Malik.Samum)
Allaqanday gumon olmoshining yana boshqa ma'no ottenkasini berishini kuzatamiz bu so‘z orqali ta'riflab berish qiyin tuyg‘u, hayajon ma'nosini berayotganini sezamiz.Bir qultum suv orqali butun badani hayajonlanib zavq oldi,tanasida iliqlik sezdi.Biz buni ko‘rmasak ham sezgilarimiz orqali his etishimiz mumkin.Allaqanday gumon olmoshi gap tarkibida qo‘shimcha ma'no tashishini bilishimiz mumkin.
Zamon yuksalib borar ekan, tilimizda so‘zlarning ifodasi ham shakllanib turli ma'nolarni ifodalab keladi.Bugungi kunda shunday turli ma'no jihatlari bilan belgi,ifodasi bilan olmosh so‘z turkumi o‘zining turli ma'no ottenkalarini ifodalab kelyapti.Bu esa nutq vaziyatida adresantning nutqini adresatga bergan tushunchasi orqali ifodalanadi.Nutqda uchraydigan fikrni hamma o‘zining tushunchasi orqali anglab yetadi.Bu tushunchani o‘z ma'nosidan tashqariboshqa ma'no ottenkasini berish uni tushunib yetish tilshunoslikning pragmatika sohasida o‘rganiladi.Pragmatika sohasi bo‘yicha o‘zbek tilshunosligida Sh.Safarov,N.Hakimov,A.Mamatovlar iilmiy tadqiqot ishlari olib bormoqda.Mustaqillik davrida ona tilimizni e'zozlashimiz,so‘z boyligimizni oshishiga turtki bo‘lmoqda.