Aniqlovchi ot bilan ifodalangan, shuningdek, bo‘lak yoki bo‘lak bo‘laklarining, undalma yoki kirish birikmalarining kengaytiruvchisi

Aniqlovchi haqida umumiy tushuncha

• Sifatlovchi aniqlovchi
• Qaratqichli aniqlivchi
• Izohlovchi aniqlovchi

Reja:
Aniqlovchi ot bilan ifodalangan, shuningdek, bo‘lak yoki bo‘lak
bo‘laklarining, undalma yoki kirish birikmalarining kengaytiruvchisi.
To‘ldiruvchi kabi aniqlovchi ham so‘z kengaytiruvchisi sifatida gap
tarkibida qatnashayotgan otlarning lug‘aviy valentligini to‘ldiradigan
vosita sifatida namoyon bo‘ladi va gap konstruktiv tuzilmasidan o‘rin
egallamaydi. Uning lisoniy sathga aloqadorligi – muayyanlashuvchi
otning qanday valentligiga muvofiq kelishi va uni sintaktik aloqa
bilan voqelantirishi.
Aniqlovchi so‘z kengaytiruvchisi ekan, u istagan gap bo‘laklariga
tobelanishi mumkin:
1) kesim aniqlovchisi: Nilufar a’lochi talaba;
2) ega aniqlovchisi: Kimning gapi to‘g‘ri;
3) hol aniqlovchisi: So‘lim va xushhavo vodiyda o‘rnashdilar;
4) to‘ldiruvchi aniqlovchisi: Bizning yorni ko‘rgan bormi
5) undalma aniqlovchisi: Xayr endi, yashil vodiy, xushmanzara tog‘.
Aniqlovchi mustaqil holda biror bo‘lakka bog‘lanishi ham,
kengaytiruvchilar tarkibida kelishi ham mumkin. Qiyoslang:
Bir yonda lojuvard Bahri Muhit bor,
Bir yonda za’faron Sahroyi Kabir.
Bir yonda oq sochli tog‘lar purviqor
Sening toleinga o‘qiydi takbir.
Misralardagi lojuvard so‘zi Bahri Muhit (ega), za’faron so‘zi esa
Sahroyi Kabir (kesim) so‘ziga aniqlovchi bo‘lib, bo‘laklar
kengaytiruvchisi sifatida namoyon bo‘lgan. Uchinchi misradagi sochli so‘zi
tog‘lar (ega) so‘ziga tobelangan bo‘lib, o‘z navbatida oq so‘zini o‘ziga
tobelagan.
Aniqlovchi gapda turlicha
ifodalanishga ega. Aniqlashning o‘ziga xosligiga ko‘ra, aniqlovchining
ifodalanishi ham, shunga muvofiq, uning kengayuvchi so‘z bilan sintaktik
aloqasi ham turlicha bo‘ladi.
Predmetning qandayligi, tusi, xususiyati, maza-ta’mi, shakli,
tabiati kabilarni muayyanlashtirish lozim bo‘lganda aniqlovchi sifat,
sifatdosh, ba’zan ot turkumidan bo‘lgan so‘z bilan ifodalanadi. Biror
shaxs yoki predmetga qarashlilikni anglatish zaruriyati bo‘lganda
aniqlovchi ot yoki ot o‘rnidagi so‘z bilan ifodalanadi.
Shunga ko‘ra,
aniqlovchi ikki xil bo‘ladi:
1) belgini muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (sifatlovchi);
2) qarashlilikni muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (qaratuvchi).
Sifatlovchi-aniqlovchi quyidagicha ifodalanadi: