Аniq va tabiiy fanlarni boshqa fanlar bilan integratsiyalab oʼqitish metodlari. Mamatkulova Hafiza Xoldor qizi Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti Aniq va tabiiy fanlarni o'qitish metodikasi

Аniq va tabiiy fanlarni boshqa fanlar bilan integratsiyalab oʼqitish metodlari.


Mamatkulova Hafiza Xoldor qizi
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti
Aniq va tabiiy fanlarni o'qitish metodikasi (fizika va astronomiya) 1 bosqich - magistri


E- mail : [e-mail]


Annotatsiya: Ushbu maqolada umumiy o‘rta ta’lim va o‘rta maxsus ta’limda fizikani o‘qitishda integral ta’lim texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari ko‘rsatilgan. Shuningdek, fizikadagi tushunchalarni o‘rganish boshqa fanlarni o‘rganishda qanchalik muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.


Kalit so'zlar: fizika, matematika, kimyo, fanlararo aloqa, ta'lim texnologiyalari, samaradorlik.

Ta’limning barcha bosqichlarida o‘quv jarayonini takomillashtirish omillaridan biri fanlarni o‘qitishda fanlararo aloqadorlikka alohida e’tibor qaratishdir. Fanni o`qitishdagi o`zaro bog`liqlik va bu ishning qanchalik mahorat bilan amalga oshirilishi, samarali metodi, qurollaridan to`g`ri foydalanish katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Fanlararo aloqalarni qo’llash va mustahkamlash fan asoslaridan olingan bilimlarning to’liq, chuqur va puxta bo’lishini ta’minlashga yordam beradi. Ushbu fanlararo aloqadorlikni o‘quvchiga yetkazish keyingi paytlarda didaktikaning asosiy muammolaridan biriga aylandi. Buni umumiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus ta’limda fizika, matematika, kimyo va boshqa fanlar o’rtasidagi fanlararo aloqadorlik jihatlarini ochib berish va ularni o’qitish jarayonida faol qo’llash orqali amalga oshirish mumkin.

Hozirgi kunda matematika, fizika, jumladan astrofizikada koʻplab ilmiy kashfiyotlar qilingan, lekin bu fanlarni oʻqitishda bu natijalardan foydalanish samaradorligi pastligicha qolmoqda. Fizikani o‘qitish ham faqat fizikadan olingan bilimlarga emas, balki boshqa tabiiy va gumanitar fanlardan olingan bilimlarga ham asoslanadi [1]. Masalan, kursdan mexanika, tebranish va toʻlqinlarni oʻrganish uchun matematika, trigonometrik funksiyalar kursidan, elektroliz, atom va yadro fizikasini oʻrganish boʻyicha kimyo kursidan o’rganilmoqda. Tabiiy fanlardan olingan bilimlar fizikani o‘qitishda ilmiy asoslangan bilimlarni mustahkamlash va chuqurlashtirish va kengaytirish uchun asos bo‘lsa, gumanitar fanlar esa fizikaga qiziqish uyg‘otishning asosi va tasavvurni yengillashtirish vositasidir [2].
Pedagogik nuqtai nazardan fanlararo ikki tomonlama aloqa jarayonini amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Bu jarayon talabalarni faqat turdosh o‘quv fanlarini o‘rganishga ilmiy tayyorlashni emas, balki o‘z fanini o‘rganish maqsadida turdosh ilmiy fanlarni ham o‘rganishni ham o‘z ichiga oladi. Fanlararo aloqalarni o`rnatish uchun mavjud fanlar bo`yicha o`quv dasturlari, darsliklar va o`quv qo`llanmalar yaratishni hisobga olish zarur. Shuningdek, darsliklarda berilgan jismoniy ma’lumotlarning boshqa fanlardagi ma’lumotlarga mos kelishini ta’minlash ta’limning barcha bosqichlarida o‘qituvchilarning asosiy vazifasi hisoblanadi. Shu bois mazkur maqolada umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim bosqichlarida fizika fanini o‘qitishda integrallashgan ta’lim texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari ko‘rsatilgan. Integratsiyalashgan dars natijalari o‘qituvchilarning ijodiy fanlarini rivojlantirishda namoyon bo‘ladi. Fanlararo integratsiya bir necha fanlarning o‘zaro bog‘liq sohalarini ko‘rsatish emas, balki integral ta’lim orqali o‘quvchilarga atrofimizdagi dunyoning yaxlitligi haqida tushuncha berishdir.
___________________
¹ Tojiboev, I. U. (2021). Globulyar klasterlarning o'ziga xos chastotasi muammosi bo'yicha. Evrika: Fizika va muhandislik, (2), 137-142. https://doi.org/10.21303/2461-4262.2021.001687
² Mavlonova R., Turaeva O., Xoliqberdiev K. Pedagogika, T., O’qituvchi, 2002

Shuni ta'kidlash kerakki, integratsiya o'quvchining dunyoqarashini shakllantirishni tezlashtiradi. Quyidagi integratsiya darajalarini aniqlash mumkin:

1. Tematik (tematik) integratsiya
2. Muammoli integratsiya
3. Konseptual integratsiya
4. Nazariy integratsiya
Tematik integratsiyada ikki yoki uch xil mavzu bitta mavzuni ochib beradi. Bu darajani illyustrativ-tavsiflovchi deb atash mumkin. Bitta muammoni boshqasi bilan hal qiladi.
Kontseptual integratsiyada turli sub'ektlarning vositalari va usullaridan foydalangan holda yagona tushuncha ko'rib chiqiladi.
Nazariy integratsiya turli nazariyalarning o‘zaro falsafiy assimilyatsiyasidir. Shunga ko‘ra, matematika fanidan optimallashtirilgan o‘quv dasturida o‘nli kasrlar mavzusi 6-sinfdan 5-sinfga ko‘chirildi. Masalalarni yechish uchun noma’lum kvadrat tenglamalarni yechish kerak bo‘ladi. Tenglamadan noma’lum sonni topish boshlang‘ich sinflarda, kvadrat tenglamalarni yechish esa 8-sinf matematika fanidan o‘rgatiladi. Raqamlarni joylashtirish manfiy sonlar haqida tushuncha beradigan koordinatali chiziq talabalarga termometrning tuzilishi va ishlash prinsipini o‘rganish imkonini beradi.
Matematikada o‘rganiladigan sirt tushunchasi fizikada bosim tushunchasini, fizikada esa hajm tushunchasini o‘zlashtirish imkonini beradi. Boshlang'ich maktabda o'quvchilar barcha muammolarni aniq hal qilishga odatlangan. Fizikadagi ayrim masalalarning yechimi taxminiydir. Shunga ko'ra, matematika va fizika o'qituvchilariga ba'zi misollarni birgalikda yechishda taxminiy hisob-kitoblarni bajarishga o'rgatish kerak bo'ladi. Fizikada ham ba'zi o'lchovlarda yaqinlashishga imkon berish va u bilan bog'liq bo'lgan miqdorlarning taxminiy qiymatini tushuntirish kerak. Tajriba davomida talabalar juda ko'p o'lchovlar qiladilar. Ular bu mahoratdan foydalanadilar, chunki ular ilgari matematika bilan shug'ullanganlar, uzunlik, sirt maydoni, hajm, massa, tezlikni o'lchashga oid masalalarni yechganlar va ularning ba'zilari bevosita o'lchangan. Matematik bilimlar o'lchovlarda o'lchov vositalarining aniqligi kabi tushunchani shakllantirishga ham yordam beradi.
Fizika va matematika o'rtasidagi o'zaro ta'sirning eng muhim shakllaridan biri matematik muammolarni fizik kontekstda hal qilishdir. Bir vaqtning o'zida fizika va matematika (harakat, zichlik) bilan bog'liq masalalarni yechish foydalidir. Fizika nafaqat matematikaning arifmetik yoki algebraik ifodalari, balki geometriyaga ham tegishli. Ob'ektlar to'rtburchak, kvadrat, doira, uchburchak, ko'pburchak, shar, kub, to'rtburchak parallelepiped va boshqalar shaklida bo'lishi mumkin Shu bilan birga, albatta, ularning o'lchamlari geometriyadan olingan bilimlar yordamida aniqlanadi. Ayrim mavzularni o‘rganishda fanlararo kompetensiyalarni shakllantirish imkoniyatlari mavjudligi ko‘rsatilgan. Xususan, tuproq namligini o'lchash uchun nam tuproq massasi o'lchanadi, keyin quruq tuproq massasi o'lchanadi va undagi suv miqdori topiladi. U moddaning massasini shkalada o'lchash uchun ishlatiladi. Ko'pgina qishloq xo'jaligi ekinlarining sifatini aniqlash mumkinligi aytiladi.