Aniq fanlar

5- seminar mavzusi
Nisbiylik nazariyasining yaratilish tarixi.
1. Efir muammosi. Efir nima? u qanday tuzilgan, qanday xususiyatlarga ega,u haraktlanadimi yo absolyut tinch holatdami? Ana shu noaniqliklarni hal etish maqsadida Maykelson Galileyning mexanikaga doir nisbiylik prinsipi yorug’likka ham tegishlimi?, degan savolni oydinlashtirish uchun tajriba o’tkazdi.
Maykelson juda aniq zamonaviy usul, ya’ni interferometr yordamida tajriba o’tkazdi. Agar manbadan chiqqan yorug’lik Yerning sutkalik harakati yo’nalishida bo’lganda, uning tezligi ortishi va teskari tomonga harakatlanganda kamayishi kerak edi. (v= s ± υ ) s-yorug’lik tezligi, υ-yorug’lik manbai tezligi, v-natijaviy yorug’lik tezligi (64- betdagi rasmga qaralsin).
Ammo Maykelson tajribasidan kutilgan natija olinmadi. Irlandiyalik fizik Djorj Fitsdjerald (1851-1901) va 1887 yilda Lorenslar bir-biridan xabarsiz holda quyidagi qonuniyatni ochishdi. Harakatlanayotgan jismlar o’lchamida harakat yo’nalishi bo’yicha qisqarish sodir bo’lar ekan. Bu qisqarish jismning harakat tezligi yorug’lik tezligiga yaqin tezlikda bo’lganda sezilarli ekan. Agar jism yorug’lik tezligiga teng tezlikda harakatlansa, uning uzunligi nolga teng bo’lar ekan. Bu qisqarishni tajribada o’lchash mumkin emas, chunki barcha o’lchov asboblari ham o’z navbatida qisqarar ekan. Maykelsonning 1881 yildagi tajribasida yorug’likning l yelkadagi tarqalish tezligini Yer sharining harakat yo’nalishi bilan mos tushadi deb olsak, 2 chi yelkadagi A D -masofa A V ga nisbatan qisqaradi. Interforension manzarada o’zgarish sodir bo’lishi kerak edi. Lekin o’zgarish kuzatilmaydi. Chunki, Maykelson tajribasidagi harakatlanayotgan sanoq sistema vaqti ham qisqaradi, natijada yorug’lik tezligi S=1/t= AD/t o’zgarmasligicha qoladi. Xulosa qilib aytsak, nisbiylik nazariyasining muhim prinsiplaridan biri: Yorug’likning vakuumdagi tezligi barcha sanoq sistemalari uchun o’zgarmas kattalikdir. Bu m axsus nisbiylik nazariyasining birinchi postulati edi.
Demak, Eynshteynning maxsus nisbiylik nazariyasi Galileyning mexanik nisbiylik prinsipidan farq qilar ekan. Galileyning nisbiylik prinsipiga asosan, ikkita bir biriga nisbatan harakatlanayotgan jismlarning nisbiy tezligi: V_N = V₁ ±V₂ ga teng. Ushbu munosabatda "+" ishora bir-biri tomon hamda teskari tomonlarga harakatlanayotgan mexanik jismlarga, "-" ishora esa bir tomonga harakatlanayotgan jismlarga tegishlidir.