Anguage and literature

Qirqlar urug‘i. 
O‘zbek xalqi urug‘ va qabilalar ichida 
ming va yuzdan keyingi o‘rinlarda turuvchi uchinchi kat-
ta urug‘dir. Qirqlar, asosan, hozirgi Jizzax viloyatining 
G‘allaorol, Sh.Rashidov, Zomin tumanlari, Samarqand 
viloyatining Bulung‘ur tumani hamda qisman Bekobod 
va O‘ratepa hududlarida ham yashaydi. Qirq urug‘i olti-
ta katta bo‘lakka bo‘lingan: 
qoraqo‘yli,­qoracha,­moltop,­
mulkish,­chaprashli­
va
 cho‘rtkesar 
urug‘lari.
X.Doniyorovning “Qipchoq dialektlarining leksikasi” 
kitobida qipchoq shevalari va dialektlarining tasnifi, di
-
alektlarning aniq guruhlarga bo‘linishi to‘g‘risida fikr yu
-
ritiladi.
Qipchoq dialekti quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
Sharqiy qipchoq dialekti, G‘arbiy qipchoq dialekti, 
Farg‘ona vodiysi qipchoq dialekti, Janubiy qipchoq di
-
alekti, Shimoliy Xorazm qipchoq dialekti. 
Har bir dialekt o‘zining asosiy lug‘at fondi va gram
-
matik xususiyatlariga ega. Ma’lum davrga kelib ayrim 
mahalliy dialektlar adabiy tilga asos bo‘lishlari va 
taraqqiy etib adabiy tilga aylanishlari ham mumkin. 
Qipchoq dialektlari ana shunday dialektlardan bir gu-
ruhini tashkil etadi. 
Shevalarning lug‘at tizimida keng, o‘rta va tor leksik 
qatlamlar mavjud. Shevada ham, adabiy tilda ham be-
malol ishlatiladigan so‘zlar keng qatlamga, o‘rta qatlam-
ga har ikkalasida bor bo‘lib, lekin shevada ko‘proq 
qo‘llaniladigan so‘zlar, tor qatlamga esa faqat shevaga-
gina xos bo‘lgan so‘zlar kiradi.
Qipchoq shevalaridagi ayrim xususiyatlarning 
yo‘qolib ketayotganligini hisobga olganda bu sheva xu-
susiyatlarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Qipchoq 
shevalari juda ko‘p umumiyliklarga ega bo‘lish bilan bir-
ga ular o‘rtasida ba’zi farqlar va o‘ziga xosliklar ham 
bor. Bunday farqlar, asosan, ularning leksikasida yaq-
qol ko‘zga tashlanadi. Masalan, bir viloyat shevasida 
qo‘llaniladigan so‘zlar boshqa viloyat aholisi uchun tu-
shunarli bo‘lmay qolgan hollar ham uchrab turadi. 
Sharqiy guruh shevalari bilan g‘arbiy guruh sheva-
lari leksikasida qo‘llaniladigan so‘zlar qiyosiy tahlil etil-
sa, biri boshqasidan juda farq qilishini kuzatish mumkin. 
Masalan, sharqiy guruh shevasidagi 
bala
so‘zi, g‘arbiy 
guruh shevasida 
bachcha
, adabiy tilda esa 
bola
deb 
atalgan. 
Jag‘ach
so‘zi sharqiy guruh shevasida ishla-
tilsa, g‘arbiy guruh shevasida 
cho‘p
, adabiy tilda esa 
yog‘och
so‘zi ishlatiladi.
15
Keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, sharqiy gu-
ruh shevalari leksikasi o‘ziga xos xususiyatlarga ega 
bo‘lish bilan birga xalq tili leksikasiga yaqinligi bilan 
ajralib turadi. G‘arbiy guruh shevalari leksikasi esa to-
jikcha so‘zlarning ko‘proq qo‘llanilishi bilan xarakterla-
nadi. 
Xullas, G‘allaorol tumani hududida joylashgan qish-
loqlarning nomlari, asosan, urug‘larning nomlaridan 
o‘tgan. G‘allaorol tumanidagi etnooykonimlarning pay-
do bo‘lishida shu hududda yashagan urug‘larning nom-
lari asos qilib olinganligi va etnonimlar bu jarayonda 
muhim o‘rin tutganligini kuzatish mumkin. Shuningdek, 
G‘allaorol tumanida yashovchi urug‘larning sheva-
lari qaysi dialektga xosligi, o‘ziga xos xususiyatlari, 
bir-biridan farqli jihatlari ham kuzatiladi. Shu bilan birga 
G‘allaorol tumanidagi urug‘larning shevasi hudu diy ji-
hatdan sharqiy qipchoq dialektiga tegishliligi bilan ajra-
lib turadi.
1
Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминалогии. – Москва, Наука, 1988. С. 85–90.
2
Gulxaniy. Zarbulmasal. – Toshkent: Ma’naviyat, 2016. 112-bet.
3
T.Nafasov. Qashqadaryo qishloqnomasi. – Toshkent: Muharrir, 2009. 431-bet.
4
Q.Hakimov, G.Xoldorova. G‘allaorol tumani geografiyasi. – Jizzax: Sangzor, 2018. 100-bet.
5
X.Doniyorov. O‘zbek xalqining shajara va shevalari. – Toshkent: Fan, 1968. 97-bet.
6
O‘.Bozorboyev. Jizzax toponimlarining ta’biri. – Samarqand, 2007. 80-bet.
7
T.Nafasov. Qashqadaryo qishloqnomasi. – Toshkent: Muharrir, 2009. 431-bet.
8
Jizzax toponimlarining ta’biri. – Samarqand, 2007. 80-bet.
9
T.Nafasov. Qashqadaryo qishloqnomasi. – Toshkent: Muharrir, 2009. 431-bet.
10
X.Doniyorov.O‘zbek xalqining shajara va shevalari. – Toshkent: Fan, 1968. 97-bet.
11
X.Doniyorov. Qipchoq dialektlarining leksikasi. – Toshkent: Fan, 1979. 158-bet.
12
T.Nafasov. Qashqadaryo qishloqnomasi. – Toshkent: Muharrir, 2009. 431-bet.
13
X.Doniyorov. O‘zbek xalqi shajara va shevalari. – Toshkent: Fan, 1968. 97-bet.
14
O‘sha asar.
15
O‘sha asar. 14–16-betlar. 

---

38
e-mail: [e-mail]
Tadqiqotlar
Ma’lumki, turli ramz va belgilar totem va geraldikaga 
aylangunga qadar, avvalo, ongda shakllangan, keyin esa 
tilga ko‘chgan, ya’ni totem sifatida qabul qilingan predmet 
muayyan etnos tafakkurida tasavvur va so‘z sifatida mav-
jud bo‘lgan. Vaqt o‘tib etnos uning u yoki bu jihatini qabul 
qilib, iloh va ramz darajasigacha olib chiqqan. Masalan, 
hayvonlarning sifatlari kishilarga ko‘chirilgan (
antropo-
zoomorfizm
– hayvon qiyofasidagi odam) va bunday 
kishilar o‘zlari yashayotgan jamiyatda ma’lum mavqega 
ega insonlar hisoblangan. Olimlarning ta’kidlashicha, 
totem-hayvonlar muqaddas sanalib, ovlanmagan, o‘ldi-
rilmagan, go‘shti iste’mol qilinmagan. Bu odat dunyodagi 
hamma xalqlar e’tiqodida bor bo‘lib, zamonamizda ham 
belgilari uchraydi. Masalan, hind xalqida – 
sigir-buzoq,­
maymun,­ fil
, Avstraliyada – 
kenguru, 
Meksikada – 
ya
-
guar
alohida hurmatga ega hayvonlar hisoblanadi.
1
O‘zbek adabiyotida ham totemizmning turli ifoda-
lari uchraydi. Folklorshunos Sh.Turdimov Go‘ro‘g‘li 
Samandar degan dev bilan uchrashganda o‘zining otini, 
ya’ni G‘irotni “mening xudom” deb tanishtirganini, otni 
“xudo” – totem sifatida anglash turkiy xalqlarda keng 
tarqalgani, ot qadimda quyosh ma’budining ramzi h isob-
lanib, keyinchalik u quyosh tangrisi uchun qurbonlikka 
tanlanganligini keltiradi.
2
Hayvonlarning tabiat sinovlari
-
ga chidamliligi, aqlliligi, tezkorligi, ba’zan esa insonning 
ular oldidagi qo‘rquvi ham ularning iloh sifatida qabul 
qilinishiga sabab bo‘lgan. Shu qatorda qadimda ajdod-
larimiz tomonidan 
bo‘ri, tuya, arslon, qo‘y, ilon, baliq, 
qal dirg‘och, burgut, xo‘roz, musicha
kabi hayvon va 
qushlar alohida e’zozlangan. 
Musicha
zoometaforasi 
yoki 
musichadek beozor
taqqoslama iborasining o‘zbek 
milliy madaniyatiga xos konsept sifatida shakllanishida