Anguage and literature

Foydalanilgan adabiyotlar
1. A.Hojiyev. Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1985.
2. M.Yo‘ldoshev, Q.Yadgarov. Badiiy matnning lisoniy tahlili fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish. – Toshkent: Ni-
zomiy nomidagi TDPU, 2007. 
3. M.Yo‘ldoshev. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. – Toshkent: Fan, 2007.
4. Розенталь Д.Э. Справочник по пунктуации. – Москва: Книга, 1984.
5. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 5 jildli. – Toshkent, 2006–2008.
6. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Ahmedov, S.Solixo‘jayeva. O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi. – Toshkent: Fan, 1987.
Dilfuzabonu AVAZOVA,
Alisher Navoiy nomidagi o‘zbek tili va adabiyoti
universitetining Adabiyotshunoslik yo‘nalishi 
I bosqich magistranti
“BUNCHALAR BUYUKSAN VAFO SHEVASI…”
San’atni, adabiyotni ayol obrazisiz tasavvur etib 
bo‘lmaydi. XX asr o‘zbek adabiyotida ham Ayol siymo-
siga bag‘ishlangan minglab asarlar yaratildi. Ularning 
har birida bu mo‘tabar zotning turfa qiyofalari aks etdi. 
Bir asarda u vafo timsoli deb ulug‘lansa, ikkinchisi-
da bevafo sifatida gavdalantirildi. Xususan, Mirtemir 
domlaning 1957-yilda yozilgan “Surat” dostoni bevafo 
Oysuluvning xiyonati haqidagi lirik asardir. 
Asar qahramoni oshiq Toshlon – oddiy qishloq yigiti. 
Oysuluv ham husni ertak bo‘lgulik qiz emas, lekin yigit 
ko‘ksidagi muhabbat Tohirning Zuhraga shaydoligidan 
kam emas. 
Dostonning “Ilk bag‘ishlovlar...”idan IV qismigacha 
bo‘lgan sujetda Toshlon va Oysuluvning yuraklari-
ga ilk sevgi ingan kunlar, go‘zal tong va oqshomlarda 
malohatli raqqosa Oysuluv va Toshlonning mahbublik 
uchrashuvlari tasvirlanadi. Keyin oila quradilar, ota-
on
a lik sharafini his etdilar. Kutilmaganda boshlangan 
urush balosi minglab oilalar kabi ularni ham firoq azobi
-
ga duchor qildi. 
Asarda Toshlonni jangga kuzatayotgan Oysuluvning 
juftiga umid-u taskini, qayg‘u va hijroni ixcham va ayni 
damda juda ta’sirli tasvirlangan:
Kulasan-u,­ko‘zlaringda­yosh...
Ko‘zlarimga boqasan qiyg‘och.
“Qiyg‘och” so‘zi odatda, ko‘klamda uyg‘ongan 
dov-daraxt kurtaklarida unayotgan gulga nisbatan ish-
latiladi. Bu yerda ayol ko‘zlarida bodrayotgan qiyg‘och-
lik uning latofatini emas, mijjalaridan toshayotgan 
ayriliq yoshlarini ifodalaydi. Toshlon xo‘shlashayotgan 
ayolining chehrasidagi betakror joziba ila uning tabas-
sum ortiga berkitolmayotgan og‘riqlarini ham xotirasiga 
muhrlab oladi:
Kichik 
tadqiqot

---

46
e-mail: [e-mail]
Kichik tadqiqot
Halqa-halqa,­tarqoq­sumbul­soch,
Zap qiyilgan bir juft qalam qosh.
Kulasan-u,­ko‘zlaringda­yosh...­
Toshlon to‘rt yil Oysuluv suratini muhabbat, oila, no-
mus, or sifatida ko‘ksida olib yurdi. Bu surat u uchun iro-
da va matonat ramzi edi. Urushdan qaytgan Toshlonni 
matonatli ayoli emas, xiyonat kutib turardi. Toshlonni 
o‘ldiga chiqargan Oysuluv farzandini olib boshqa tur-
mush qilib ketadi. Nomus boshini xam qilgan yigit endi 
bu go‘zalning vasliga intilmaydi, uni ortiq ko‘rgisi ham
yo‘q:
Ham nafratim, ham ayanchim bor,
Yurak – ikki dardga mubtalo.
G‘amzalar...­oh,­bekor-ku,­bekor...
Qayta og‘ir bo‘ldi bu balo!
Toshlon ichki olamida kechayotgan muhabbat va 
nafrat kurashi hamda muhabbatning “qo‘li baland”roq 
kelayotgani asar samimiyatini ta’min etadi. Yigitning 
aqli xiyonatkor ayolni sevish erlik g‘ururining poymoli 
ekanini tushunsa-da, Oysuluv bilan muhabbatni tani-
gan yuragi hamon orziqaveradi:
Ko‘rmay desam, ko‘zim ko‘r emas,
Yurmay desam, oyog‘im butun.
Ammo yurak ortiq jo‘r emas,
Xayollarda bo‘laman tutqun.
Goh sevgi, goh nafrat hapriqayotgan ko‘ngil kayfi
-
yati bilan dostonning yana bir bobi yakun topadi. “Xat” 
qismida Toshlon Oysuluvdan maktub oladi:
Xating, jonon, obdan beta’sir,
Uzilgan ip nechuk bog‘lanur?
O‘zing axir, saqlayapsan sir,
O‘z aybingdan qalbing dog‘lanur.
Maktubda o‘zining begunohligini aytib, munosabat-
larini tiklamoq uchun sog‘inchini pesh etgan ayolga 
Toshlon ishonmaydi. Unga iztirobli savollar yog‘diradi:
Bazmlarning guli bo‘lganing –
Yolg‘on­bo‘lsa,­boq-chi­ko‘zimga.
Maqtovlarning quli bo‘lganing –
Yolg‘on­bo‘lsa,­ayt-chi,­o‘zimga!
Tunlari bedor o‘tayotgan Oysuluvni vijdon azobi qiy-
naydi. U kunduzlari singlisidan Toshlonni surishtirsa, 
tunlar Toshlonning she’riy kitobidan butun bobni yod 
olardi. Ular endi xayolan tunda ham, kunda ham yana 
birga. Ammo yuraklar firoq o‘tida mangu yonmoqda. 
Endi visolning rohlari xiyonatning muzli xarsanglari bi
-
lan abadiy to‘silgan.
Har qanday ko‘ngil jarohati vaqt tobida sekin-asta 
bitib boradi. Lekin shunday g‘amlar borki, vaqt o‘tgan 
sari og‘rig‘i kuchayaveradi. Bu vijdon azobidir:
Yana bahor, shovullar anhor,
Boshlaringda nega yo‘q chambar?
Yana bog‘da kezasan tanho,
To‘lib-to‘lib­yig‘laysan­magar.
Jangdan omon qaytib, xiyonat o‘qidan yaralangan 
Toshlon boshqa oila quradi. O‘g‘illik ham bo‘ladi. Hayot 
yana o‘z o‘zanida oqaveradi. Kunlarning birida to‘rt yil 
hijron tunlarida uni ovutgan, yor diydoriga, hayotga 
ishon tirgan o‘sha surat Toshlon qo‘liga tushib qoladi:
Qaydan chiqdi bu balo surat,
Balolarga mubtalo surat.
Xotirimga tushdi yigitlik,
Kayfim­oldi­ajdaho­surat...
Dilda ko‘milib yotgan muhabbat va nafratning 
cho‘g‘lari epkin olgan kabi yana bozillab kuydiraverdi:
So‘ldi butun ishqim bog‘lari,
Yigitlikning bahor chog‘lari.
Sen yonasan, men o‘rtanaman,
Dilda qoldi hijron dog‘lari...
Butun sujet davomida Toshlon o‘tmish yillariga 
nazar tashlar, Oysuluvni ayblar, unga ta’nalar qilar 
ekan uning nafratlarida muhabbat bo‘y ko‘rsatavera-
di. Nomusli er sifatida xiyonatni kechirolmagan qalbda 
Oysuluv obraziga hech so‘nmas ishq yashaydi. Muallif 
xiyonatning nechog‘li tuban va bitmas zahmat ekanini 
ko‘rsatib beradi. Unga ko‘ra: muhabbatni hijron ham 
o‘ldirolmaydi. Muhabbatning birgina dushmani bor ─ 
xiyonat. Hech qanday buyuk muhabbat xiyonatni afv 
etishga qodir emas. 
Mirtemirning “Surat” dostonida Ayol xilqatining 
go‘zal portreti yaratilgan. Taassufki, bu xiyonatkor 
ayolning suratidir. Ayni damda, o‘zbek adabiyotida 
qalbimizga taskin beradigan, o‘zbek ayolining sha’nini 
qutqaradigan yana bir portret bor. Abdulla Oripovning 
“Ayol” qasidasi, shubhasiz, ayol sadoqatiga qo‘yilgan 
mangu haykaldir.
Yigitlar maktubin bitganda qondan,
Kelinlar­firoqda­chekkanda­yohu.
Uning ham panohi qaytmadi jangdan,
O‘n to‘qqiz yoshida beva qoldi u.
She’r muqaddimasi ortiqcha pafoslardan xoli, ammo 
shoir unda shunday so‘zlarni tanlaganki, o‘quvchi ilk 
to‘rtlikdayoq, frontda jon olib, jon berayotgan askarlar, 
olis janub o‘lkalarida, oila va ro‘zg‘or zahmatini pisand 
qilmasdan, yor yo‘liga ko‘z tikkan yosh ayollar hayotini 
xayolda jonlantira biladi. 
Uning ham panohi qaytmadi jangdan…
Ushbu satrdagi “panoh” so‘zi uning o‘rnida kelishi 
mumkin bo‘lgan so‘zlarning eng mukammal variantidir. 
O‘n to‘qqiz yoshli kelinchak, birgina chaqaloq bi-
lan o‘z ayollik olamida yolg‘iz qoldi. Urush kelinchakni 
panohidan ayirdi. Kelinchak boshqa turmush qurmadi: 
Abadiy­firoqni­hayhot,­­do‘stlarim,
Abadiy visol deb bildi kelinchak
.

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
47
навбатчи
Kichik tadqiqot