Anguage and literature

“Buyruq gap. Bunda tinglovchini biror ish
-
ni bajarish yoki bajarmaslikka undash, da’vat etishdan 
tashqari do‘q, qat’iy buyruq, iltimos, maslahat, yalinish, 
taklif kabilar ham ifodalanadi. Buyruq gaplarning bo‘lish
-
siz­formasi­faqat­-ma­affiksi­orqali­shakllanadi.­Buyruq­
gaplar badiiy adabiyotlarda, dialog formasidagi nutqda, 
rasmiy­ish-qog‘ozlari­uslubida,­turli­
chaqiriqlarda, il miy 
uslubga oid mashq va topshiriqlarda ko‘p qo‘llanadi. 
To‘lqin ALLAYOROV,
Alisher Navoiy nomidagi TDO‘TAU
mustaqil tadqiqotchisi
MONOLOGIK VA DIALOGIK NUTQDA IMPERATIV 
KONSTRUKSIYALARNING QO‘LLANISHI
Buyruq gapning kesimi ko‘pincha buyruq maylidagi 
fe’llar bilan ifodalangan bo‘ladi. Buyruq gaplarning bu 
turida­kesim­tarkibida­-gin­(-gil)­affiksi­kelishi­ham­mum-
kin. Bu vaqtda buyruq iltimos, so‘rash ottenkasiga ega 
bo‘ladi. Buyruqqa taajjub ottenkasini berish uchun gap 
kesimi yuklama olib keladi”.
Tilshunos M.Yo‘ldoshev ham o‘zining “Badiiy matn 
va uning lingvopoetik tadqiqi asoslari” deb nomlangan 
o‘quv qo‘llanmasida bunday konstruksiyalarning badi-
iy matnda qo‘llanilishi haqida qisqacha ma’lumot berib 
o‘tadi. U buyruq-istak gaplar asosida shakllangan matn-
ni buyruq-istak mazmunli matnlar deb ataydi: 
“Buyruq-is-
tak­ mazmunli­ matnlar­ (le­ texte­ injonctif)­ buyruq-istak­
hamda maslahat ohangi yetakchilik qiladigan, buyruq 
maylidagi gaplardan tuzilgan, biror ishni bajartirish yoki 
turli­taqiqlashlarni­ifoda­etadigan­matn­tipiga­buyruq-is-
tak mazmunli matn deyiladi. Asosan, qahramonlar nutqi
-
da kuzatiladi. Lekin muallif nutqida istak, maslahat yoki 
tavsiya ma’nosida qo‘llanilishi ham mumkin”.
O‘zbek badiiy asarlarining tili o‘rganilganda buyruq 
aktining to‘liq anglanishi uchun avval buyruq vaziya-
ti hosil qilinishi kuzatiladi. Imperativ vaziyat – buyruq 
vaziyati bajarilgan ishdan xursandlik, mamnunlik ho-
lati, qat’iy buyruq, haqorat, murojaat qilish, tasdiqlash, 
ma’qullash, hayratlanish ma’nolarini ifodalash kabi 
shakllarda namoyon bo‘ladi. Muallif so‘zni nishonga 
bexato urish hamda buyruq aktining reallashishiga mos 
vaziyatni shakllantirib bo‘lgandan so‘nggina imperativ 
birliklarni qo‘llaydi. Imperativlarning ishlatilishida yozuv-
chining mahorati uning qay darajada minimalist ekanligi 
bilan belgilanadi. Imperativ vaziyat muayyan darajada 
yetilmagan, qiyomiga yetmagan holatlarda imperativ 
birliklarning kengaygan tarzda qo‘llanilishi kuzatiladi. 
Vaziyat tarangligi yuqori bo‘lgan ifodada buning aksini 
ko‘rishimiz mumkin.
“... 
Kecha­ Hamdam­ ota-onalar­ majlisi­ bo‘lishi­
to‘g‘risida maktabidan qog‘oz olib kelgan.
Hamroyev hech qachon majlisga borgan emas, 
Annotatsiya. 
Maqolada imperativ 
vaziyat va qahramon ichki nutqining 
shakllanish­tarzi,­ichki­nutqda­qo‘llanuv-
chi lisoniy birliklar tabiati va muallif mu
-
nosabati kabi masalalar yoritilgan.