Anguage and literature

Kalit
 
so‘zlar:
 imperativ, impera
-
tiv vaziyat, imperativ ifoda shakllari, 
buyruq gap, badiiy nutq
.
Аннотация.
В­статье­освещены­
императивное­ положение­ и­ образ­
формирования­внутренней­речи­ге-
роя,­ а­ также­ характер­ лингвисти-
ческих­единиц­и­отношение­автора.
Ключевые слова:
императив,­
императивное­ положение,­ фор-
ма­ императивного­ выражения,­
художест­венная­речь.­­
Annotation.
The article highlights 
the imperative position and image in the 
formation of inner speech of the hero, as 
well as the nature of linguistic units and 
the attitude of the author.
Key words: 
imperative, imperative 
position, form of imperative expression, 
artistic speech

---

44
e-mail: [e-mail]
Tadqiqotlar
ammo fursati bo‘lganda bir tayyorlanib bormoqchi va 
bola tarbiyalashni bilmagan yoki bu ishga sovuq qa
-
ragan o‘qituvchilarni uyaltirmoqchi edi. Bu niyat uning 
xotini Sobiraxonga juda ma’qul bo‘ldi.
– Gapiring, izza qiling! Bolalar maktabda o‘qib qayta 
bevosh bo‘lib ketyapti. Siz uyda yo‘q vaqtlarda Ham
-
damingizning dastidan menga kun yo‘q. Ilgarilar urib 
yengar edim, endi uray desam, qochib tomga chiqib 
ketadi, tomda turib menga tilini ko‘rsatadi
”. (A.Qahhor, 
“Ayb kimda?”)
Badiiy asardan olingan mazkur parchada Sobiraxon 
nutqida “
Gapiring, izza qiling!
” buyruq gapi keltirilgan. 
Yozuvchi qahramon nutqida tavsiya va ta’kid ohangla-
rida qo‘llanilgan bu gapning ekspressiv imkoniyatlari 
to‘la namoyon bo‘lishini ta’minlash maqsadida oldin im-
perativ vaziyatni shakllantiradi. Hamdamning ota-ona-
lar majlisi uchun qog‘oz olib kelganligi, Hamroyevning 
ota-onalar majlisiga borish niyatida ekanligi va bu ning 
Sobiraxon uchun ayni muddao bo‘lganligi imperativ 
vaziyatni tashkil etadi. Sobiraxon nutqining buyruq 
gap bilan boshlanishi ham uning ayni vaziyatni kutib 
turganligidan darak beradi. Matnda keltirilgan impera-
tivni boshqacha tuzib ko‘ramiz: “Boring, nimadir deng!”, 
“Albatta, boring, o‘zlarining aybini ham gapiring!”, “Ga
-
piring, sharmandasini chiqaring!” va hokazo. Umuman, 
matndagi imperativdan ayol erining majlisga borishi-
ga erishish, borganda ham so‘zga chiqishi kerakligini 
ta’minlash va tanqidiy nutq so‘zlashini tanbehlash maz-
muni tushuniladi. Abdulla Qahhorning mahorati kam 
so‘zlar, siqiq jumlalar orqali emotsional-ekspressiv ji-
hatdan kuchli tasvirlarni yaratishida ko‘rinadi.
O‘ziga xos ifoda uslubi bilan tanilgan atoqli yozuvchi 
Tog‘ay Murod asarlarida imperativlikning turli ko‘rinish-
larini kuzatish mumkin. Masalan, bajarilgan ishdan xur-
sandlik, mamnunlik holatini ifodalashda: 
– Bu masjid bo‘ldi, janobi oliylari! 
(16-bet) 
– Masala ravshan bo‘ldi
! (16-bet) 
Qat’iy buyruqni ifodalashda: 
– 
Yotilsin! Yuzlar yerga qo‘yilsin! Quloqlar yopilsin! 
Namoz o‘qilsin
! (16-bet) 
– 
Otilsin!
– 
Otishga shaylansin!
– 
Yotilsin
! (16-bet) 
Haqoratni ifodalashda: 
–­Sart-sobakalar!­–­deydi
. (16-bet) 
– 
Ay,­kofir!­–­deydi.­–­Bir­dalamni­harom­qilding!­Endi­
bu­dalamni-da­bulg‘ama!
(21-bet) 
Murojaatni ifodalashda: 
–