Angliyaning eng yangi iqtisodiy tarixi (XX asr)

 
Mavzuning o’quv maqsadi: 
Yaponiyada harbiy sohaning rivoji va urushdan keyingi qiyinchiliklar, Ikkinchi jahon 
urushidan oldin va urush davrida iqtisodiyotning harbiylashtirilishi, Urushdan keyingi ijtimoiy-
iqtisodiy o'zgarishlar. Dzaybaysularni qayta tashkil etish, Yapon "iqtisodiy mo"jiza"si va uning 
sabablari. Tashqi iqtisodiy aloqalar, Osiyocha ishlab chiqarish usullari va ularning parchalanishi, 
Xitoyda revolyutsion o'zgarishlar va "katta sakrash", Iqtisodiy islohotlar 
Tayanch boralar. Iqtisodiyotning harbiylashtirilishi, Dzaybaysular, Yapon 
"iqtisodiy mo"jiza"si, "katta sakrash". 
Asosiy sabollar 
15.1.
Yaponiyada harbiy sohaning rivoji va urushdan keyingi qiyinchiliklar 
15.2.
Ikkinchi jahon urushidan oldin va urush davrida iqtisodiyotning harbiylashtirilishi 
15.3.
Urushdan keyingi ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar. Dzaybaysu
2
larni qayta tashkil 
etish. 
15.4.
Yapon "iqtisodiy mo"jiza"si va uning sabablari 
15.5.
Tashqi iqtisodiy aloqalar 
15.6.
Osiyocha ishlab chiqarish usullari va ularning parchalanishi 
15.7.
Xitoyda revolyutsion o'zgarishlar va "katta sakrash" 
15.8
. Iqtisodiy islohotlar 
Yaponiyada harbiy sohaning rivoji va urushdan keyingi qiyinchiliklar
 
Birinchi jahon urushida Yaponiya Antanta tarkibida urush olib bordi. Uning Germaniya 
bilan kelishmovchiligi yo'q edi, lekin Antanta tomonida urushish afzalroq edi: Germaniyaning 
Uzoq Shar- qda harbiy qo'shinlari yo'q edi, lekin tortib olish mumkin bo'lgan mustamlakalari bor 
edi. Agar Yaponiya Antantaga qarshi urush- ganda u Rossiyaga qarshi urushishi kerak edi. 
Yaponiya Angliya oldidagi ittifoqdoshlik majburiyatiga rioya qilib urushga kirishdi. 
Angliya shartnoma haqiqatda ham bor edi, lekin u Yaponiyani Angliya tarafida urushishga 
2
Dzaybaysu - (yap.MH, mulk) - "pullik klan" yoki konglomerat i anglatuvchi yaponcha termin. 

---

5 
majburlamas edi. Angliya hukumati Yaponiyani urushda qatnashishi nemis mus- tamlakalarini 
bosib olinishga olib kelishini tushungandan so'ng Yaponiyani urushda qatnashishdan voz 
kechishini talab qilgan, lekin natija bo'lmagan. 
Yaponiya urushda nominal ravishda qatnashgan bo'lsa ham o'ziga yaqin bo'lgan 
Germaniya mustamlakalarini (Shandundagi konsessiya, Tinch okeanidagi Mariana, Karolina va 
Marshall orol- lari) muvaffaqiyatli bosib oldi. 
Shu bilan urushdan olingan foydalar cheklanmagan. Urush davrida Yevropa mamlakatlari 
o'z tovarlarini osiyo bozorlariga olib kelishni to'xtatishdi va Yaponiya shoshilinch ravishda ushbu 
bo- zorlarni o'zlashtirishni boshladi. Yaponiyada eksport 3 marotaba o'sdi, sanoat ishlab chiqarishi 
esa 5 marotaba. Eksport kambag'al Yaponiyaga oltin oqib kelishini ta'minladi, urush davrida 
Yaponiya oltin zaxirasi deyarli 7 marotaba o'sdi. 
Urushdan keyingi ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar. Dzaybaysularni qayta tashkil etish.
 
Urushdan so'ng amerika qo'shinlari tomonidan okkupatsiya qilingan Yaponiyada 
militarizm-fashizm tartiblarini yo'q qilishga qaratilgan islohotlar amalga oshirildi. Iqtisodiy 
jihatdan ikkita islohot muhim edi. 
Birinchisi: 1945 yilda dzaybatsularni yo'q qilish to'g'risida qonun qabul qilindi. Lekin 
hanuzgacha Yaponiyaning yetakchi moliya guruhlari tarkibida Mitsui, Mitsubisi, Sumimotolar 
mavjud. Bun- ing sabablari: qonun loyihasini guruhlarning birini rahbari Yasuda ishlab chiqqan 
edi. Keyinchalik ushbu loyiha boshqa guruhlar tomonidan ma'qullangan va shundan so'ng davlat 
tomonidan qabul qilindi. Ushbu qonun bilan guruhlarning bosh xolding-kompani- yalari yo'q 
qilindi. Natijada guruhlarni boshqarish funksiyasi banklarga o'tdi. Gap shundaki, har bir dzaybatsu 
tarkibida guruh nomi bilan nomlanuvchi bank mavjud edi (Mitsui Banki, Mitsubisi Banki va 
boshq). Bu banklarning nomlari o'zgartirilgan edi, lekin ular keyinchalik avvalgi nomlarini 
tiklashdi, Yasuda bankidan tashqari, chunki uning nomi yaponlarning muqaddas tog'i Fudzi nomi 
bilan nomlangan edi. Guruhlar oilaviylik xarakterini yo'qotib bordi: banklar xoldinglar kabi 
oilaviy mulk emas edi. Moliya guruhlarining oilaviy xarakterini yo'qotishi umumiy qonuniyatdir. 
Undan tashqari, yetakchi sanoat kompaniyalari 1945 yildagi qonunga binoan (huddi 
Germaniyadagi kabi) parchalanib tash- langan edi. Lekin keyinchalik ular birlashib ketish asosida 
avvalgi holatiga qaytib kelishdi. 
Yapon "iqtisodiy mo''jiza"si va uning sabablari
 
Ikkinchi jahon urushi oxiriga kelib sanoat ishlab chiqarishi urushdan oldingi davrga 
nisbatan 10 barobar qisqargan edi. Shu sababdan, bu yerda tiklanish jarayoni boshqa 
mamlakatlarga nisbatan uzoqroq davom etdi: urushdan oldingi darajaga 1952 yilda erishildi. Lekin 
bu yerda boshqa narsa muhim edi: tiklanish eski texnik asosda amalga oshirildi, ya'ni boshqa 
mamlakatlardagi kabi texnik yangilanish bu yerda amalga oshirilmagan edi. Yapon sanoatchilari, 
huddi avvalgidek, arzon ish kuchi bilan yutib chiqish niyatida edi va katta kapital va yuqori texnika 
talab etmasdan ko'p jonli mehnat talab qiladigan tarmoqlarni tiklashar edi. 
Osiyocha ishlab chiqarish usullari va ularning parchalanishi
 
Xitoy osiyocha ishlab chiqarish usulidan foydalanadigan qadimgi davlatlardan biridir va 
ushbu rivojlanish usulining oqi- batlari sotsializm qurishdagi "katta sakrash" va "madaniy inqilob" 
kabi jarayonlarda o'z aksini topdi. 
Osiyocha usulning asosiy belgisi - yer davlat mulki ekanligidir va bu holat Xitoyning butun 
tarixida o'zgarmasdan qolgandi. Dav- latning yeri dehqonlar o'rtasida yerdan foydalanish 
tamoyilidan kelib chiqib taqsimlanar edi. 
Avvaliga bu tizim "quduqli dalalar" tizimi edi. Uning bunday nomlanishiga sabab dalalarni 
joylashuv sxemasi "quduq" iero- glifini eslatar edi. 8 ta oiladan iborat jamoa a'zolari chekkalar- 
da joylashgan o'z dalalariga ishlov berishdan tashqari markazda joylashgan umumiy maydonga 
ishlov berishlari kerak edi. Uning hosili hukmdorga topshirilardi. Har bir dala 100 mu
3
(6 ga) 
maydonga ega edi. Eramizdan avvalgi 4 asrdagi faylasuf Men-Szi "... yerga ishlov berishning 
bunday usuli ideal tizim hisoblagandi"- deb ta'kidlagan. 
Revolyutsion o'zgarishlar va "katta sakrash"
 
Xorijiy va byurokratik kapitalga qarshi xitoy inqilobi 25 yil (1924 yilda 1949 yilgacha) 
3
Mu - Xitoyda yer maydonini o'lchash birligi. (1 mu = 666.7 kvadrat metr) 
194

---

6 
davom etdi va uchta fuqarolik urushlari va Yaponiyaga qarshi milliy-ozodlik urushidan iborat edi. 
U 1949 yilda Xitoy Xalq Respublikasini e'lon qilinishi bilan yakunlandi. 
Xitoyda 25 yil davomida harbiy harakatlar bo'lganligi sababli ma'lum bir 
vayronagarchiliklarga olib keldi. 1949 yilga kelib sanoat ishlab chiqarishi urushdan oldingi davrga 
nisbatan ikki barobar, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi 30-40%ga qisqardi. Inflyasiya yuqori 
cho'qqisiga chiqdi. 1937 yilda 100 yuanga ikkita sigir sotib olsa bo'lardi, 1943 yilda - tovuq, 1946 
yilda - 1 ta tuxum, 1948 yilda hech narsa sotib olib bo'lmasdi.