Andijon mashunasozlik instituti Iqtisodiyot fakulteti Buxgalterya xisobi va auditi k-17-22 guruh talabasi Shokirov To’lanboyning Statistika fanidan mustaqil ishi Mavzu: Nisbiy miqdorlar orasidagi bog’lanishlar

Andijon mashunasozlik instituti Iqtisodiyot fakulteti Buxgalterya xisobi va auditi K-17-22 guruh talabasi Shokirov To’lanboyning Statistika fanidan mustaqil ishi

Mavzu: Nisbiy miqdorlar orasidagi bog’lanishlar

• Reja:
• Nisbiy miqdorlar to`g`risida tushuncha va ularning ifodalanishi.
•  Nisbiy miqdorlar va ularning turlari
• Nisbiy miqdorlarning turlari va ularni hisoblash tartib

Nisbiy miqdorlar to`g`risida tushuncha va ularning ifodalanishi

Jamiyat taraqqiyotini nisbiy miqdorlarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Xamma narsa taqqoslanishda bo`ladi. Ikki taqqoslama mutloq miqdorni bo`lish natijasida olingan umumlashtiruvchi miqdor statistikada nisbiy miqdorlar deb ataladi.

Nisbiy miqdorlar kuzatish jarayonida olingan maluotlarni avvalgilariga solishtirish natijasida olinadi.

Masalan: O`zbekiston Respublikasida 2017 yil yakuni bo`yicha o`tgan yilga nisbatan YaPI maxsulatida 5,3% ga o`sish kuzatildi.

Nisbiy miqdorlar xar xil shakilda ifodalanishi mumkin. Ularning ifodalanish shakli bazis miqdorning (nisbat maxrajini) qanday birlikka tenglashtirib olinishiga bog`liqdir. Shunga qarab, nisbiy miqdorlar koefisientlarda, foizda, promillda proditsimillda ifodalanadi.

. Nisbiy miqdorlar va ularning turlari

• Nisbiy miqdorlarning mazmuni, ya’ni voqelikning qanday tomonini ta’riflashi va hisoblash usuliga qarab ularni quyidagi tasnif guruhlariga ajratish mumkin.
• Birinchi guruh nisbiy ko’rsatkichlari murakkab ob’ekt yoki to’plamning tuzilishi va uning farqlarini umumlashtirib ta’riflaydi. Tuzilish nisbiy miqdorlari ayrim unsur (qism)larning umumiy to’mlamdagi (murakkab ob’ekt hajmidagi) salmog’i yoki hissasi qanday ekanligini aniqlaydi. Buning uchun ayrim unsur (qism) hajmi umumiy to’plam hajmi bilan taqqoslanadi, ya’ni:

Bu holda

Nisbiy miqdorlarning turlari va ularni hisoblash tartibi

Nisbiy miqdorlar xisoblanayotgan taqqoslash bazasi (maxraj) qilib bir hil miqdorlar qabul qilinishi mumkin.

Jumladan, bazis miqdor sifatida davlat buyurtmasi, o`tgan davr miqdori (hajmi), o`rganilayotgan xodisa yig`indisi, boshqa mintaqa ko`rsatgichi yoki qandaydir boshqa xodisalar ko`rsatkichi olinishi mumkin. Shunday qarab nisbiy miqdorlar quydagi asosiy turlarga bo`linadi:

Reja topshirig`i nisbiy miqdorlari.
Buyurtma bajarilish nisbiy miqdorlari.
Dinamika nisbiy miqdorlari.
Tuzilma nisbiy miqdorlari.
Koordinatsiyali nisbiy miqdorlari.
Intensiv nisbiy miqdorlari.
Obyektiv va hududiy taqqoslash nisbiy miqdorlari.

5Koordinatsiya nisbiy miqdorlari deyilganda to‘plamdagi guruhlar (bo‘laklar)ning bir-biriga bo‘lgan nisbati tushuniladi. Ular tuzilma nisbiy miqdorlarini to‘laroq xarakterlash, shuningdek to‘plam birliklari o‘rtasidagi zaruriy nisbatlarni nazorat qilish uchun keng qo‘llaniladi. Masalan, sanoat mahsulotini ishlab chiqarishda «A» va «B» guruh mahsulotlari, milliy daromad qiymatida iste`mol va jamg’arma nisbati, korxonalarda xodimlar toifalari o‘rtasidagi zaruriy nisbatlar koordinatsiya nisbiy miqdorlarini hisoblash yordamida kuzatiladi. 5

• 5Koordinatsiya nisbiy miqdorlari deyilganda to‘plamdagi guruhlar (bo‘laklar)ning bir-biriga bo‘lgan nisbati tushuniladi. Ular tuzilma nisbiy miqdorlarini to‘laroq xarakterlash, shuningdek to‘plam birliklari o‘rtasidagi zaruriy nisbatlarni nazorat qilish uchun keng qo‘llaniladi. Masalan, sanoat mahsulotini ishlab chiqarishda «A» va «B» guruh mahsulotlari, milliy daromad qiymatida iste`mol va jamg’arma nisbati, korxonalarda xodimlar toifalari o‘rtasidagi zaruriy nisbatlar koordinatsiya nisbiy miqdorlarini hisoblash yordamida kuzatiladi. 5

Intensivlik nisbiy miqdori hodisa va jarayonlarning tarqalish zichligini, yoyilishini harakterlaydi. Intensivlik nisbiy miqdoriga aholining zichligini (aholi soni/territoriya), tug‘ilish, o‘lish, tabiiy va mehanik harakati ko‘rsatkichlari va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin.

• Intensivlik nisbiy miqdori hodisa va jarayonlarning tarqalish zichligini, yoyilishini harakterlaydi. Intensivlik nisbiy miqdoriga aholining zichligini (aholi soni/territoriya), tug‘ilish, o‘lish, tabiiy va mehanik harakati ko‘rsatkichlari va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin.

Bazisli yoki zanjirsimon nisbiy miqdorlarni qo‘llash tahlil oldida qo‘yilgan maqsadga bog’liq. Agar faqat bazis davrga nisbatan keyingi davrlar darajasi qancha o‘zgarganligini bilmoqchi bo‘lsak, u holda bazisli usul, agar har bir keyingi davr o‘zidan oldingi davr darajasiga nisbatan qancha o‘zgarib borayotganini kuzatmoqchi bo‘lsak, u holda zanjirsimon usul qo‘llaniladi.

• Bazisli yoki zanjirsimon nisbiy miqdorlarni qo‘llash tahlil oldida qo‘yilgan maqsadga bog’liq. Agar faqat bazis davrga nisbatan keyingi davrlar darajasi qancha o‘zgarganligini bilmoqchi bo‘lsak, u holda bazisli usul, agar har bir keyingi davr o‘zidan oldingi davr darajasiga nisbatan qancha o‘zgarib borayotganini kuzatmoqchi bo‘lsak, u holda zanjirsimon usul qo‘llaniladi.

•  

3-Misol.Jondor-plyus xususiy firmasidagi non do‘konining tovar oboroti III chorakda quyidagicha: iyul - 12,4 mln.so‘m, avgust - 13,1 mln.so‘m, sentabr – 14,0 mln.so‘m. Bu yerdan DNM:
Bazisli usulda :
Zanjirsimon usulda

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT