Andijon mashinasozlik instituti “sanoat ishlab chiqarishni tashkil etish” kafedrasi “buxgalteriya hisobi”

7-MAVZU. XARAJATLAR HISOBI

Xarajatlar haqida tushuncha. Xarajatlarning guruhlanishi. Xarajat konseptsiyalari. Xarajatlarning turkumlanishi, asosiy va aralash xarajatlar.

Xarajatlar -ishlab chiqarish -foyda tahliliga matematik yondashuv. Xarajatlar -ishlab chiqarish -foyda tahliliga grafik yondashuv: Xarajatlar ishlab chiqarish foyda bo’limi. Xarajatlar -ishlab chiqarish -foyda tahlilida kompyuter tizimini qo’llash

Mahsulot tannarxiga kiritiladigan bevosita va bilvosita xarajatlar hisobi. Egri va to’g’ri xarajatlar hisobi. Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari va ularni hisobdan chiqarish hisobi.

Yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari hisobi. Umumishlab chiqarish xarajatlari va ularning taqsimlanishi hisobi. Ishlab chiqarishdagi brak mahsulotlarni hisobga olish. Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar hisobi. Davr xarajatlari hisobi.

1. 
   Xarajatlar haqida tushuncha. Xarajatlarning guruhlanishi. Xarajat konseptsiyalari. Xarajatlarning turkumlanishi, asosiy va aralash xarajatlar
   

Buxgalteriya hisobi tizimi ko’pchilik foydalanuvchilar uchun axborot tayyorlab beradi va uning ma’lumotlari juda ko’p masalalarni hal qilish uchun talab qilinadi. SHuning uchun ushbu ma’lumotlarni ta’sirchan turkumlash va tartibga solish tizimini ishlab chiqish zarurdir.
Bu mavzuda korxona xarajatlari, jumladan ishlab chiqarish xarajatlari va ularni turkumlash usullari ko’rib chiqiladi. Xarajatlar tushunchasiga turlicha ta’riflar mavjud bo’lib, ular ushbu tushunchaga qanday yondashilayotganligi bilan belgilanadi. Ma’lumki, moliyaviy hisobot tuzish nuqtai nazaridan xarajatlar ta’rifi buxgalteriya hisobi milliy standartlarida berilgan bo’lib, unda xarajatlar deb, iqtisodiy resurslarning korxona faoliyati natijasida, foyda olish maqsadida, aktivlarning kamayishi yoki majburiyatlarning paydo bo’lishi orqali kamayishiga aytiladi. Moliyaviy hisobotda asosan qanday xarajatlar va qancha amalga oshirilganiga hamda qaysi schyotlarga tegishli ekanligiga e’tibor qaratiladi.
Xarajatlar tushunchasiga boshqaruv hisobi pozitsiyasidan ta’rif berilganda yondashuv boshqacha bo’lib, bunda xarajatlar qancha, qaerlarda va nima maqsadda amalga oshirilishiga e’tibor qaratiladi.
Xarajatlar tushunchasiga umumiy ta’rif beradigan bo’lsak, ular xo’jalik sub’ekti faoliyatini amalga oshirish davomida iqtisodiy resurslarning sarflanishi yoki ishlatilishining pul ko’rinishidagi ifodasidir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar quyidagi uch turdagi faoliyat bilan shug’ulllanishlari mumkin: asosiy faoliyat, investitsion faoliyat va moliyaviy faoliyat. SHunga mos ravishda xarajatlarni quyidagicha guruhlarga bo’lish mumkin:

1. 
   Asosiy faoliyat bilan bog’liq xarajatlar.
   
2. 
   Moliyaviy-investitsion faoliyat bilan bog’liq xarajatlar.
   

Ishlab chiqarish korxonalarida asosiy faoliyat deb mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq jarayon tushuniladi. SHunga mos ravishda asosiy faoliyat xarajatlariga mahsulot ishlab chiqarish va sotish bo’yicha amalga oshiriladigan hamda asosiy faoliyatni tashkil qilish bilan bog’liq barcha xarajatlar kiritiladi. Moliyaviy faoliyat bilan bog’liq xarajatlar – bu moliyaviy resurslarni jalb qilish bilan bog’liq xarajatlardir. Masalan, olingan bank kreditlari uchun to’lanadigan foizlar, moliyaviy ijara bo’yicha ijara to’lovlari tarkibidagi foiz to’lovlari, chiqarilgan qimmatli qog’ozlar yuzasidan foiz to’lovlari, xorijiy valyuta operatsiyalari bo’yicha kurs almashinuvidagi o’zgarishlar tufayli yuzaga kelgan xarajatlar, qimmatli qog’ozlarni qayta baholash natijasida yuzaga keladigan xarajatlar kabilar kiradi.
Ishlab chiqarish korxonalarining asosiy faoliyat bo’yicha xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlari va noishlab chiqarish yoki davr xarajatlariga guruhlash muhimdir. Bunday turkumlashning mahsulot tannarxini aniqlashdagi roli kattadir. Mahsulot tannarxi deb mahsulot ishlab chiqarish uchun bevosita va bilvosita sarflangan xarajatlarning pul ko’rinishidagi yig’indisiga aytiladi.
SHu nuqtai nazardan ishlab chiqarish korxonalari asosiy faoliyati bo’yicha xarajatlarni guruhlashni quyidagi chizma orqali ko’rgazmali bayon etish mumkin:

Ishlab chiqarish korxonasi
asosiy (operatsion)
faoliyati bo’yicha xarajatlar



Ishlab chiqarish xarajatlari

Noishlab chiqarish yoki davr xarajatlari

Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar

Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlar



Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari

•