Andijon mashinasozlik instituti “sanoat ishlab chiqarishni tashkil etish” kafedrasi “buxgalteriya hisobi”

S a r f l a r n i n g t u r l a r i
Xarajatlarning guruhi
1	Asosiy ishlab chiqarish tsexlarida foydalanilayotgan mashina va uskunalarning eskirish summasi
2	Moliyaviy ishlar bo’yicha direktorning mehnat haqi
3	Reklama to’lovlari
4	+o’riklash sarflari
5	Marketing bo’limida ishlatilgan idora tovarlari
6	Ishchilarga berilgan maxsus kiyimlarning qiymati
7	Faoliyat turlari uchun olingan litsenziya uchun tulov
8	Stanoklar uchun sarflangan artish materiallari
9	Ilmiy izlanishlar va ishlovlar uchun sarflar
10	Ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan xizmat safari xarajati
11	Ishlab chiqarishdagi ishchilarning mehnat ta’tili sarflari

Masala 9.18. Kompaniya A va V turdagi mahsulot ishlab chiqaradi va sotadi. Ushbu mahsulotlar tayyor bo’lishiga qadar ikki jarayonni bosib o’tadi. Xom ashyoni tayyor mahsulot holatiga keltirish uchun sarflangan mehnat sarflari:
A V mehnat haqi/soat
1–jarayon 20 soat 10 soat 3 so’m
2-jarayon 30 soat 40 soat 2,50 so’m
A va V mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun quyidagisarflar amalga oshirildi (so’mda):

№	S a r f l a r n i n g t u r l a r i	A	V
1	Moddiy sarflar a. asosiy materiallar v. yordamchi materiallar: 1–jarayon 2–jarayon	- 68000 1500 2000	- 280000
2	Erdamchi ishchilarning mehnat haqi: 1–jarayon 2–jarayon	1000 1450
3	Mashina va uskunalarning eskirishi	10000
4	Elektroenergiya	11500
5	Isitish va yoritish	3500
6	Tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib berish	7000
7	Tashviqot (reklama) sarfi	250
8	Texnika xavfsizligi sarflari	1000
9	Sotilgan mahsulotlarning hajmi	5000	10000
10	Mahsulotlarning bahosi	500000	8500

+o’shimcha ma’lumotlar

Jarayon	Maydoni	Mashinalar-ning balans qiymati	Ishlagan vaqti, soatda	Ishlab chiqarishda band bo’lgan ishchilar
1	80000	800000	400000	30
2	120000	500000	450000	70
Jami	200000	1300000	850000	100

T a l a b q i l i n a d i:
A. Ustama xarajatlar tegishli asoslarga muvofiq taqsim qilin-sin:
a. egallagan maydoniga mutanosib ravishda
v. mashinalarning balans qiymatiga mutanosib ravishda
d.sarflangan mehnat vaqtiga mutanosib ravishda
e. ishchilarning soniga mutanosib ravishda
V. Ishlab chiqarish ustama xarajatlarini yuqoridagi usullarga asosan taqsimlashning natijalari tahlil qilinsin:
a. 1 va 2 jarayonlar uchun ustama sarflarni qoplash me’yori
b. har bir mahsulot turi bo’yicha birligining ishlab chiqarish va ularni sotish to’liqtannarxini aniqlash
d. har bir mahsulotning turi bo’yicha uning birligiga to’g’ri kela-
digan olingan foyda yoki ko’rilgan zararning miqdorianiqlansin.
Masala 9.19. Kompaniyaning faoliyatini yorituvchi quydagi ma’lumotlar mavjud :

№	K o’ r s a t k i ch l a r	O’lchov birligi	Yanvar	Fevral
1	Mahsulotlarni sotish	Dona	1000	1200
2	Mahsulotlarni ishlab chiqarish	Dona	1500	1000
3	Mahsulotlarning bahosi	So’m	1300	1300
4	Birlik mahsulotga to’g’ri keladigan o’zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari	-	700	700
5	Haqiqatda doimiy ishlab chiqarish ustama xarajatlari	-	460000	460000
6	Doimiy ma’muriy xarajatlar	-	200000	200000

T a l a b q i l i n a d i:
A. Ushbu ma’lumotlar va quyidagiusullarni qo’llagan holda har bir oy uchun foyda bo’yicha hisobot tuzing:
- xarajatlarni to’liqtaqsimlash usuli
- agarda sub’ekt bir xil mahsulot ishlab chiqarsa, marjinal kalьkulyatsiya qilish usuli
V. Sotish ma’lumotlariga asosan tuzilgan marjinal kalьkulyatsiya va ishlab chiqarish ma’lumotlariga asosan tuzilgan xarajatlarni to’liqtaqsimlash kalьkulyatsiyasi usullarini yoriting hamda raqamlar bilan tasdiqlang.
Masala 9.20. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt A va V turdagi mahsulot ishlab chiqaradi va uning faoliyati bo’yicha hisobot davrlarida quyidagima’lumotlar mavjud:

№	K o’ r s a t k i ch l a r	A	V
1	Mahsulotlarni sotish bahosi, so’m	3000	2500
2	Birlik mahsulotga sarflangan mehnat , so’m	400	500
3	O’zgaruvchan ishlab chiqarish ustama xarajati, so’m	500	300
4	Materiallar, so’m	1000	700
5	Ishlab chiqarish hajmi, dona: - yanvarь - fevralь	4000 4500	5000 6000
6	Sotish hajmi, dona: - yanvarь - fevralь	3500 4500	4000 6500
7	Doimiy ustama xarajatlar, so’m: - yanvarь - fevralь	385000 350000

T a l a b q i l i n a d i:
A. Ushbu hisobot ma’lumotlariga asosan foydaning miqdorini ko’rsatgan holda hisobot tayyorlang va quyidagiusullarni qo’llagan holda davr oxiriga bo’lgan zaxiralarni baholang:
- marjinal kalьkulyatsiya usulida
- xarajatlarni to’liqtaqsimlash (abrorpsh in costings)usulida
V. Xarajatlarni to’liq taqsimlash usulini ta’riflang va uni qo’llashning xususiyatlarini yoriting.
Masala 9.21. Mahsulot birligi bo’yicha o’zgaruvchan xarajatlar yig’indisining chizmasini tuzing. SHunday chizmani doimiy va po-g’onali o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha ham tuzing.
Quyidagima’lumotlarga asosan xarajatlarning tarkibi va holatini tavsiflang.

№	K o’ r s a t k i ch l a r	O’lchov birligi	Miqdori
1	Oy davomida doimiy xarajatlar	ming so’m	20000
2	Mahsulot ishlab chiqarish ( variantlar bo’yicha) a. v. d. e.	Ming dona - - - -	4 40 400 4000
3	Mahsulotning birligiga to’g’ri keladigan doimiy xarajatlar a. v. d. e.	ming so’m - - - -	5000 500 50 5

Sodir bo’lgan o’zgarishlar:
a. ishlab chiqarishning hajmi (ming dona) 400 dan 4000 gacha
v. doimiy xarajatlarning hajmi 4000 so’m
(yangi foydalanayotgan uskunaning eskirishi, yangi ishlab chiqarish bo’linmalarni tashkil qilish va hakozo).
Masala 9.22. A. Hozirgi davrda rivojlanayotgan ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish tizimlarini yoriting:
a. buyurtma usuli
v. jarayonli usul
d. me’yoriy usul
Hisobga olish faoliyati, tarkibi va ishlab chiqarishning omillari bo’yicha nisbiy va individual xarajatlarni, qoplanadigan doimiy xarajatlar va me’yoriy xarajatlarni ta’riflang.
V. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish tizimining xu-susiyatlari, farqlari va umumiylik shartlarini keltiring.
Masala 9.23. A. «Reja-hisob birligi» tushunchasini yoriting. Quyidagiishlab chiqarish turlarida–individual, seriya va omma-viy ishlab chiqarishda reja–hisob birligini belgilashning aso-siy shartini yoriting.
V. Ushbu ishlab chiqarishning turlarida qo’llaniladigan reja hi-sob birliklarini ta’riflang.
D. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning segmentlari bo’yicha hiso-botlarni tuzishda ushbu birlikning o’rni va ahamiyatini aniqlang.
Masala 9.24. Kompaniya ichimlik suvi ishlab chiqaradi va ikkita ishlab chiqarish texnologiya liniyasiga ega :
1. SHishirish liniyasi–ilgaridan tayyorlangan bo’laklarni shishi-rib plastik butilkalar ishlab chiqaradi
2. +uyish liniyasi–ushbu suvlarni qo’yishbilan shug’ullanadi.
Ushbu ishlab chiqarish liniyalarining unumdorligi quyida-gicha:
-shishirish (butilka ishlab chiqarish) liniyasi 4000 b/soat
-qo’yishliniyasiniki 1200 b/soat
SHuning uchun tayyor butilkalarning bir qismini qo’yishtse-xiga jo’natsa qolgan qismini sotishga beradi.
Bevosita xarajatlar ularning sodir bo’lish joylari bo’yicha hisobga olinadi:
1. SHishirish bo’limida bo’laklar bo’yicha moddiy sarflar va usku-nalarning eskirish xarajatlari.
2. +uyish liniyasida esa xom ashyo va materiallar sarfi, uskuna-larning eskirish xarajatlari, suv va kanalizatsiya xarajatlari.
Ushbu texnologiya jarayonidan kelib chiqqan holda va hisob siyosatiga asosan hisobot davrining oxirida tugallanmagan ishlab chiqarish inobatga olinmaydi.
Buxgalteriya hisobi va soliqni to’lash hisoblash (mahsulotni jo’natish) usulida yuritiladi.
Ushbu ishlab chiqarish va kompaniyaning faoliyati bo’yicha xa-rajatlarni hisobga olish 2010 «Asosiy ishlab chiqarish», 2510 «Umumishlabchiqarish» va 9400 «Davr sarflari» schetlarining gu-ruhida amalga oshiriladi.
Tayyor mahsulotlarning hisobi to’liqxaqiqiy tannarx bo’yicha yuritiladi.
Kalьkulyatsiya ob’ektlari ishlab chiqargan bo’sh idish (butilka)- lar va suv to’lg’azilgan idish (butilka) lar hisoblanadi.
Kalьkulyatsiya qilinadigan har bir ob’ekt bo’yicha xarajat-larni hisobga olish uchun analitik hisoblar ochilgan:
2010–SH–Idishlarni shishirish liniyasi
2010–K–Idishlarga suv qo’yishliniyasi.
Ushbu ikkita–shishirish va qo’yishliniyalari bitta tsex binoda joylashganligi uchun unga xizmat qiluvchi ishchilar, ombor xo’jaligi va yuklash–tushirish bilan shug’ullanadigan xodimlar ushbu bo’limning shtat jadvaliga qo’shilgan.
Kompaniyaning hisob siyosatiga muvofiq ushbu ishchi va xo-dimlarning mehnat haqi, issiqlik, elektr va ijara sarflarini tegishli 2510-«Umumishlabchiqarish xarajatlari» schetida hisobga olinadi.
Biz o’rganayotgan hisobot davrida 1525000 bo’sh idish va 1381700 idish suv to’ldirilgan holda chiqari lgan.
Hisobot davrida quyidagiXo’jalik muomalalari amalga oshirilgan.
Hisobot davrida sodir bo’lgan Xo’jalik muomalalarini qayd qilish
j u r n a l i .

№