Andijon mashinasozlik instituti mashinasozlik texnologiyasi kafedrasi

15 – мавзу.
Рейсмосс ва индикаторлар тузилиши ва ишлатилиши
Режа:

1. 
   Рейсмослар тузилиши ва ишлатиш турлари.
   
2. 
   Индикаторлар тузилиши ва ўлчаш усуллари.
   

16 – мавзу.
Резбаларни ўлчаш асбоблари


Режа:

1. 
   Резьбани элементлари бўйича текшириш.
   
2. 
   Резбавий колибрлар тузилиши.
   
3. 
   Ички ва ташқи резбаларни ўлчашда ишлатиладиган ўлчов асбоблари.
   

Резбалар икки турга бўлинади: метрик ва дюмли. Метрик резбалар уч бурчакли, тўрт бурчакли ва трапециялик резбалардан ташкил топади

• 
  Учбурчакли резбалар деталларни бир бирига махкамлашда ишлатилади.
  
• 
  Тўрт бурчакли ва трапециялик резбалар харакатланиш механизмларида ишлатилади.
  

Метрик ва дюмли резбаларни фарқи профил орасидаги бурчакларида бўлади, метрик резбалар 60 градус, дюмли резбаларда эса 55 градус бўлади. Дюмлирезбалар асосан тўғри тўрт бурчакли қилиб тайёрланади ва асосан сантехника сохаларида, камдан кам холларда импорт машиналарда ишлатилади.
Деталларни бир бирига махкамлашда ташқи диаметр 1 – 68 мм гача катта қадамда, 600 мм гача кичкина қадамлар тайёрланади. Машинасозликда 1.5 мм ли қадам резбалар, 0.5 мм гача микрометрда ишлатилади.

Резьбани элементлари бўйича текшириш
Резьбани элементлари бўйича текшириш микрометрлар, ричагли скобалар, универсал ва асбоб ўлчаш микроскоплари, узунлик ўлчагичлар, оптиметр каби универ­сал ўлчаш воситалари билан амалга оширилади. Микроскопларда резьбаларнинг барча параметрларини ўлчаш мумкин; қўймали микрометрлар ёрдамида ўрта диаметрни; узунлик ўлчагич, оптиметр, ричагли скоба ва ҳоказолар билан ташқи ва ўрта диаметрларни ўл* чаш мумкин.
ГОСТ 4380—78 га мувофиқ қўймали микрометрлар- нинг (95- раем) уч хили ишлаб чиқарилади: МВМ — метрик ва дюйм резьбаларни ўлчаш учун, МВТ — шар- симон қўймалар билан трапецеидал резьбаларни ва шаклли деталларни ўлчаш учун, ВМП — ясси қўймалар ёрдамида юмшоқ материаллардан ясалган деталларнг ўлчаш учун.
Резьбанинг ўрта диаметрини ўлчаш имконини бера- диган қўймали микрометр силлиқ микрометрлардан товонининг конструкцияси билан фарқ қилади. Товон- ларда 3, 5 Н7 диаметрли бир томони берк тешиклар бўлиб, тешикларнинг тубига таянч шариклар махкам- ланган (95-раем, а). Пухта маҳкамлаш учун қўймалар пружиналовчи қуйруққа эга, улар микрометр тешиги билан бирикканда озгина таранглик ҳосил қиладй. Қўй- малар тешикларда яхши марказланишини таъминлаш учун уларнинг қуйруқ қисмидаги кесик ўққа нисбатан сурилган. Метрик ва дюйм резьбалар 95- раем, в, г, д да кўр- еитилган, трапецеидаль резьбалар ва шаклли сиртлар il!i раем, ж да кўрсатилган ҳамда юмшоқ материаллар- Дп11 ясалган буюмлар 95-раем, е да кўрсатилган қўймллар ёрдамида ўлчанади.
Қўймалар ўлчанадиган резьба қадамига боғлиқҳол- Дп нш сиртларининг ўлчамлари турлича бўлган комп- дектлар кўринишида ясалади. Масалан, қадами 0,4 дан (I мм гача бўлган метрик резьбаларни ўлчаш учун ком- илектда профилининг бурчаги 60° ли саккиз жуфт қўй- мнлар бўлади. Бир дюймга тўғри келадиган ўрамлари- ИИНг сони 28 дан 3 тагача бўлган дюйм резьбаларни ўлчаш учун комплектда профилининг бурчаги 55° бўл- Г8П олти жуфт қўймалар бўлади.
Қўймалар алмаштирилганда микрометрии қайтадан иолга созлаш лозим бўлади. Улчаш чегараси 25 мм дан кптта микрометрларни нолга созлашда махсус ясси ўр- Натиш ўлчовларидан фойдаланилади (95-раем, б).
Қўймали микрометр билан ўлчаш хатолиги 0,1 — 0,2 мм бўлиши мумкин, чунки ўлчаш натижаларига ца- дам хатолиги ва резьба профили ярим бурчагининг ха­толиги сезиларли таъсир қилади. Резьба ўрта диаметрини янада аниқроқ ўлчаш учун сим ва роликлар ишлатилади, уларнинг уч хил типи ишлаб чиқарилади (96-раем, a): I тип силлиқ симлар,

2. 
   тип — А, Б ва В кўринишлардаги поғонали симлар,
   

типи роликлар. I тип симлар махсус қолипларда маҳкамланади, II тип симларнинг ўртаси иш қисми ҳи- собланади. Улчаш процессида осиб қўйилиши учун II тип симларнинг махсус қулоғи бор. Симлар ёрдамида ўрта диаметрни ўлчашда симлар резьбаларнинг ўйиқларига жойлаштирилади. Симлар- пинг чиқиб турган сиртлар орасидаги М ўлчам (96- раем, б) универсал воситалар ёрдамида ўлчанади. Сим диа­метра резьба қадамига боғлиқ ҳолда танланади, бунда резьба ўйиғига туширилган сим резьба профилига унинг баландлигининг ўртасида тегиб туриши керак. Метрик резьбалар учун симнинг энг қулай диаметри Rn = 0,577P нисбатдан танланади.

2. 
   Урта диаметрни учта, иккита ва битта сим ёрдамида ўлчаш мумкин. Битта сим билан ўлчаш камдан-кам, диаметри 100 мм дан катта деталларда учрайди. Кўпин- ча учта сим билан ўлчаш усули қўлланади. Улчаш 96- расм, б да кўрсатилган схема бўйича ўтказилади
   

96-расм. Симлардан фойдаланиб резьба ўрта диаметрини ўлчаш

0,5 мм ва ундан кичик қадамли резьбаларни ўлчашда иккита пастки симлар, қўшни ўйиқларга эмас, балки ундан кейингиларга жойланиши мумкин, лекин бунда улар юқоридаги симларга симметрии жойланиши шарт.

Керакли аниқликка қараб М ўлчам микрометр, оп­тиметр, контактли интерферометр, узунлик ўлчагич ва ҳоказолар ёрдамида ўлчаниши мумкин.
Микрометр 4 (96- раем, в) махсус таглик 5 га маҳ- камланади. Товон ва микровинтга дасталар 1 ва 2 ўр- \ натилган, дасталарга эса симлар 3 маҳкамланган бўла- ди. Симли дасталар ўз таянчлари атрофида бурила олади, бу эса симларнинг профил ўйиғида ўз-ўзидан жойлашишини таъминлайди.
Диаметри 60 мм гача бўлган резьбали калибрларни оптиметрда (96-расм, г) ўлчаш мумкин. Бунинг учун оптиметрни олдиндан нолга созлаб, М ўлчамнинг номи­нал қийматига мос келувчи тугал ўлчов бўйича текши риладиган резьбали калибр 5 буюм столи 6 га ўрнати- лади ва струбцина 4 ёрдамида маҳкамлаб қўйилади. Сим 2 қулоғидан кронштейн 1 даги даста 3 га осиб қўйила- ди. Улчаш силлиқ цилиндр деталларни ўлчаш каби ба- жарилади. Утувчи калибр-пробканинг ўрта диаметри резьба ўқига перпендикуляр бўлган учта кесимда ўлча- иади. Ҳар бир кесимда ўрта диаметр иккита ўзаро пер­пендикуляр йўналишларда ўлчанади.
Қуйидаги формулалардан фойдаланиб, ўлчанган М ўл- чям бўйича резьбанинг (болтнинг) ўрта диаметри аниқла- пади: метрик резьба d₂—M—3£)_n+0,866 Р; дюйм резьба —3,1657 £)„+960 Р; трапецеидал резьба d₂—M— -4,8637 £>„+1,866 А
Кўпинча резьбалар универсал ва асбобсозлик мик- роскопларида ўлчанади. Бу универсал воситалар резь- баларнинг барча параметрларини ўлчаш имконини бе- ради. Уларда резьбали калибрлар, резьбага ишлов бе- рувчи асбоб (метчиклар, резьбали фрезалар, жўвалаш каллаклари) ва аниқ резьбали буюмлар текширилади. Улчаш ё оддий проекцион усул билан, ёки махсус тиг- лардан фойдаланиб бажарилади.
Асбобсозлик микроскопидан резьба ўлчаш учуй ав- вал контрол валик ёрдамида марказлар ўқини столнинг бўйлама сурилишига параллел қилиб ўрнатилади. Сўнг- ра марказларда (контрол валик ўрнига) ўлчанадиган валик ўрнатилади ва илова қилинган инструкцияга му- вофиқ зарур ёритиш диафрагмаси танланади ҳамда ўрнатилади. Микроскоп колонкаси tdq> = P/nd₂ тригоно- метрик ифодадан топиладиган резьбанинг кўтарилиш бурчагига қийшайтирилади ва тасвир тиниқлиги узил- кесил созланади.
Микроскопда профилнинг ўрта диаметри, қадами ва бурчагининг ярми ўлчанади. Зарур бўлса, ташқи ва ички диаметрлари ўлчаниши ҳам мумкин. Барча параметрлар профилнинг чаи ва ўнг томонла- ридан ўлчанади (97- раем, а). Бу марказ ўқларини ўр- патиш туфайли юзага келиши мумкин бўлган хатолик- ларни камайтириш учун шундай қилинади.
Ўрта диаметрни ўлчаш учун окуляр каллак крест чизиғининг бир томони юқори профилнинг чаи томони ус- тига келтирилади ва кўндаланг микрометрик суришнинг но- ниуси бўйича ҳисобланади. Сўнгра микроскопнинг столи- ни кўндалангига суриб, бу чизиқни пастки профилнинг чаи томони устига келтирилади ва кўндаланг микровинт нониуси бўйича иккинчи ҳисо5 бажарилади. Ҳисоблашлар орасидаги фарқ профилнинг чап томони бўйлаб ўлчанган ўрта диаметр d₂z цийматини берадя. Профиль ўнг томони бўйлаб ҳам ўрта диаметри худди шундай ўлчанади.
Резьба ўрта дяаметрннннг ҳақиқнй қиймати сифатида ўлчанган яккита d₂₄ ва dднаметрларнннг ўрта арифме­тик қиймати қабул қилинади.
Резьба профилининг бурчаги унинг ярмиси билан белгиланади. Бурчакнинг ярмисини ўлчаш резьба ўқига иисбатан профилнинг ҳолатини тўғри ва тўла баҳолаш имконини беради.
Профилнинг тўла бурчаги 60° бўлиши мумкин, ле- кин резьба «қийшайган» бўлади. Масалан, а/2ч = 40°, а/2ў = 20°. Резьбани бураб киритиш бузилган бўлади.
Профиль бурчагининг ярмисини ўлчаш учун окуляр каллак кўрсатиши нолга ўрнатилади. Бун­да окуляр каллакнинг визир чизиқлари яна нолга қай- тарилади, вертикал профиль ўнг томони устига келтири- лади ва ҳисобга қараб а/2ўв қиймати аниқланади. Паст- ки профилда ҳам шу операция қайтарилади. Шундан сўнг бурчакнинг ҳақиқий қиймати а/2ўв аниқланади, у а/2ў ва а/2чн ларнинг ўртача миқдорига тенг бўлади. Мос равишда а/2ў=7г (а/2ўв+а/2чн) бўлади.

97- раем Прогкцион усул билан резьбани. микросколда ўлчаш

Резьба қадами ҳам профилнинг икки томони- да ўлчанади. 97- раем, бдаги схемадан кўриниб туриб- дики, детални ўрнатишда резьба ўқининг четга чиқиши хатоликларни келтириб чиқарадн. Агар профиль ўнг то- монидаги хатолик мусбат бўлса, чап томонидагиси ҳам худди шундай, лекин манфий ишорали бўлади. Уртача қийматни аниқлашда бу хатоликлар бир-бирини компен- сациялайди. Окуляр каллак чизиқлари қуйидагича ви- зирланади, яъни окуляр штрихларининг кесишган нуқ- таси профиль ўртасига, пунктир чизиқ эса профиль устига келтирилади. Шу ҳолатда бўйлама микровинтнинг лим- би бўйича бириичи ҳисоб олинади. Сўнгра мазкур чизиқ резьбанинг навбатдаги профилининг номдош томони ус­тига келгунча стол бўйлама йўналишда сурилади. Агар штрих номдош профиль устига келгунча стол микровинт билан эмас, ўлчанадиган резьба қадамининг номинал қийматига тенг тугал ўлчов бўйича сурилса, катта аниқ- ликда ўлчаш мумкин. Тугал ўлчов микровинт товони билан стол тореци орасига қўйилади. Штрих чизиқ ва профиль бир-бирига озгина тўғри келмаса, микровинт билан тўғриланади. Микровинт бўйича ишораларини ҳисобга олган ҳолда олинган қийматлар орасидаги фарқ қадам хатолигини билдиради. Агар қадам қўшни ўрам- лар орасида эмас, 5—10 ўрамлар орасида ўлчанса, ўл- чаш аниқлиги ортади. Шундай қилиб керакли ўрамлар сонига тегишли қадам хатолиги топилади ва уни қадам- лар сонига бўлиб, битта қадамга тегишли хатолик то­пилади. Маҳкамлаш резьбалари учун бураб киритила- диган узунликда тўпланадиган хатоликларгина аниқла пади.
Қадам қиймати сифатида иккита ўлчашларнинг Ур­тача арифметик қиймати P=(li + h)l2 қабул қилинади. Номинал диаметрли (3 мм дан кичик) резьба қадамини ўлчашда профилнинг фақат чап ва ўнг томонларида эмас, юқори ва паст томонларида ҳам, яъни l\, 12, h, I* ўлчамларни ўлчаш тавсия этилади. Қадам қиймати си- фатида тўрттала натижанинг ўртача арифметик миқдо- ри олинади: P = (U-\-l2^Jrh-\-U)l^-
Улчаш аниқлигига катта талаблар қўйилганида резь­ба параметрлари махсус ўлчаш тиглари ёрдамида уни­версал микроскопда ўлчанади. Улчаш қирраси бурчак остида қирқилган ва приз- матик кўринишдаги ўлчаш тиғлари бўлиши мумкин. Тиғнинг ўлчаш қирраси ўнг ва чап томондан оурчак остида қирқилган бўлиши мумкин. Улар профилнинг мос томонларида ўлчашларни бажариш учун ишлати- лади. ⁴
Улчаш тиғларидан фойдаланиш резьба параметрла- рини қатъий равишда буюмнинг ўқ кесими бўйича ўл- чаш имконини беради. Улчаш тиғи сиртида шу қирра- сига параллел ва ундан ё 0,3±0,0005 мм, ёки 0,9± ±0,0005 мм га тенг / масофада белги чизиқ бор.
Микроскопнинг окуляр тўрига (98-расм, а) ўзаро перпендикуляр иккита узлуксиз чизиқлар ва қатор па­раллел штрих чизиқлар туширилган. бб' ва вв' чизиқлар аа¹ ўрта чизиқдан 0,3 мм масофада, гг' ва бб' чизиқлар эса 0,9 мм масофада ётади. Шундай қилиб, керакли штрих чизиқни тиғдаги белги чизиқ устига тушириб, марказий чизиқнинг резьба профилига аниқ тўғри кели- ши таъминланади.
Улчашдан олдин тиғ универсал микроскоп каретка- сидаги махсус қисиш мосламасига ўрнатилади. Бунда тиғнинг юқори сирти белги чизиқлар билан бирга мар- казларга ўрнатилган текшириладиган буюмнинг ўқ те- кислигида ётади. Тиғ буюм сиртига зич қилиб сурилади.
Урта диаметрни ўлчашда схемага мувофиқ ўрнатил- ган иккита бир хил пичоқлардан фойдаланилади

98-расм. Ўлчаш тиғлари ёрдамида микроскопда резьба ни текшириш

(98-раем, б). Қадамни резьбанинг битта ўрамидан ик- кинчи ўрамига олиб қўйиладиган битта тиғ билан ҳам ўлчаш мумкин (98-раем, в). Буюмни ўрнатишда унинг қийшайиши туфайли юзага келадиган хатоликни йўқо- тиш учуй қадам ва ўртача диаметр профилнинг иккала томони бўйича ўлчанади. Улчаш методикаси юқорида ёритилгандан фарқ қилмайди.

Улчаш тиғларининг ўлчамига етказилган иш қирра- лари қатъий тўғри чизиқ кўринишида бўлади. Шикаст- ланган ва ейилган тиғлар микроскопда ўлчашда ишла- тилмайди. Тиғ шикастланмаслиги учуй уни резьба сирти бўйлаб куч ишлатиб суришга, шунингдек, тиғ ўрнатил- ган ҳолда буюмни суришга ва буришга рухсат этил- майди.
Қадами 0,2 мм дан кичик бўлган резьбали калибр- ларни универсал микроскопда ўлчаш учун призматик тиғлардан (98-раем, г) фойдаланилади. Уларда ҳам тиғ назарий профилининг учидан /] ва /₂ масофаларда бел­ей чизиқлар бор. Тиғнинг ён сиртлари резьбанинг кўта- рилиш бурчагига мое келувчи бурчак остида асосига томон қияланган. Улчашда тиғлар махсус мосламалар га маҳкамлаб қўйилади. Микроскопда N ўлчам ўлчана- ди ва /] ҳамда /₂ аттестацияланган ўлчамларни ҳисобга олган ҳолда ўрта диаметр қиймати d₂ аниқланади. Про­фил бурчаги ҳамда С] ва п₂ зазорлар билан боғлиқ хато- лнкларни йўқотиш мақсадида қадами 0,125 мм гача бўлган резьбалар учун ўлчаш натижаси 0,001 мм га, ра­дами 125 мм дан катта бўлган резьбалар учун 0,002 мм га камайтирилади.
Урта диаметрни микрометрлардаги каби резьбали қўймалари бўлган индикаторли скобалар билан ўлчаш мумкин.
99- раемда пероларининг сони тоқ бўлган метчиклар ўрта диаметрини ёки силлиқ цилиндрларнинг ташқи диаметрларини ўлчашда ишлатиладиган РМ типидаги прибор кўрсатилган. Прибор қўзғалувчан скалкага ўр- натиладиган алмашинувчан қўймалар 6, 7 ва ростлана- диган гардиш 5 лар билан жиҳозланган.
Метчикларнинг ўрта диаметрини ўлчашда скалкага призматик қўйма, гардишга эса понасимон қўйма қў- йилади. Гардишлар винтлар 4 билан вилка 3 нинг ўйиқ- ларига маҳкамланади. Вилка эса оёғи 2 билан скоба 13 корпусига винт 1 ёрдамида маҳкамланади. Прибор қўймаларнинг олтита комплекта билан жиҳозланган. Улчашдан олдин прибор аттестацияланган метчик ёки резьбали калибр-пробка бўйича созланади. Аввал гардишлар 5 ни суриб, уларнинг ўқлари скалка ўқи би- лан битта нуқтада кесишишига эришилади, сўнгра при­бор нолга ўрнатилади. Кейин эса арретир 10 ричагини буриб, скалка 8 юқори ҳолатга қайтарилади, понаси- мон қўймалар 6 га метчиклар ботиқ жойлари билан ўр- натилади ва унинг профили чиқиғига призматик вставка 7 туширилади. Агар метчикнинг ўрта диаметри аттес­тацияланган қийматдан катта ёки кичик бўлса, бу огиш- лар ўқ 12 атрофида айланадиган ричаг 11 орқали ин­дикатор 14 нинг ўлчаш стерженига узатилади ва стрелкани огдиради. Улчаш кучи пружина 9 билан ҳо- сил қилинади. Прибор ричагли узатмасининг узатиш нисбати 1 га тенг. Метчикнинг ўрта диаметри қуйидаги формула бўйича топилади: й?₂=с?2о+^кА бунда d₂о — на- мунавий метчик ёки резьбали калибрнинг ўрта диамет­ри; А — индикатор кўрсатиши; к — метчикнинг перо- ларга бўлинганлигини ҳисобга олувчи коэффициент. Учта пероли метчик учун к = 1, бешта пероли метчик учун к = /, 342
Резьбанинг қадамини юқорида баён қилинган усуллардан ташқари ин- дикаторли қадам ўлча- гичлари ва резьбали шаб- лонлар билан ҳам ўлчаш мумкин Қадам ўлчагичлар диа- мстри 100 мм дан катта бўлган калибр пробка- ларнинг қадамини ўлчаш учуй ишлатилади (100- расм, а). У пружинала- пувчи каллак 4 дан таш- кил топган бўлиб, унга шарсимон учликка эга бўлган база оёқ 3 ва ўл- чаш ричаги 1 маҳкамлан- ган. Прибор намуна ка­либр бўйича нолга соз ланади, сўнгра оёғи ўлчанадиган резьбанинг ботиқ жо- йига ўрнатилади. Қадамнинг белгиланган миқдордан четга чиқиши туфайли оёқ 1 бурилади ва ўлчаш учлиги 2 сурилади, бу сурилиш миқдори ўлчаш каллагининг шкаласидан ҳисобланади.

Қадами 0,4 дан 6 мм гача бўлган метрик резьбалар- ни ҳамда бир дюймга тўғри келадиган ўрамлари сони 28 дан 4 тагача бўлган дюйм резьбаларни текшириш учун резьбали шаблонлар (100-расм, б) тўплам кўри- нишида чиқарилади. Улар нормал резьбали калибрлар кўринишида бўлиб, улар ёрдамида резьба қадамини «ёруғлик тирқиши» усули билан текшириш мумкин. Шаблонда кўрсатилган қайси қадам резьба профилига яхши жойлашса, ўша резьба қадамини белгилайди.

Юриш винтларининг қадамини винт сиртга эга бўлган ёки штрихли ўлчовга солиштириш усули билан мах- сус машиналарда ўлчаш мумкин. Биринчи ҳолда ўлчов сифатида махсус машиналарда ўлчанадиган винтга па- раллел ёки кетма-кет қилиб жойлаштириладиган наму­на винтдан ўлчов сифатида фойдаланилади. Бу иккала винт синхрон айлантирилганда намуна винт датчикли кареткани суради. Датчикнинг ўлчаш стержени ё ўлча- надиган винт профили билан, ёки гайка тореци билан контактда бўлади. Намуна ва ўлчанадиган винтларнинг қадамлари бир-бирига тўғри келмаганида датчикнинг учлиги сурилади. Учликнинг сурилиши ҳисоблаш ёки ёзиш қурилмасида қайд қилинади.

1. 
   Ички резьбаларни текширишнинг ўзига хос хусусиятлари
   

Ички резьбаларнинг параметрларини ўлчаш г?атор қийинчиликлар билан боғлиқ. Кичик диаметрли тешик- ларнинг резьбаларини элементлари бўйича текшириш умуман мумкин эмас.
Ички резьбалар қадами ва профиль бурчагининг яр- мини текшириладиган резьбадан олинадиган слепок (нусха), оттиск ёки қуймалар ёрдамида ўлчаш мумкин. Слепок ва қуймалар ички резьбани тез қотадиган ара- лашма, масалан, медицина цемента ва хромпикнинг сувдаги эритмасидан ҳосил бўлган аралашма ёки Вуд қотишмаси билан тўлдириш орқали олинади. Резьбага махсус струбцина билан қўрғошинли пластинани босиб етарли даражада сифатли оттиск олиш мумкин. Сле- иоклар хромпикнинг сувдаги эритмаси билан аралаш- тирилган гуттаперча ёки гипсдан тайёрланади.
Оттисклар ва қуймалар универсал ёки асбобсозлик микроскопларида ўлчаниши мумкин. Ички резьбанинг ўрта диаметрини шарсимон учликли приборлар билан ўлчаш мумкин.
Ички резьбани ўлчаш учун шарсимон қўймали ин- дикаторли нутромер қўлланиши мумкин (101-раем). У резьбали алмашинувчан пробка 4 га эга бўлиб, унинг ичида ўқига нормал йўналишда иккита сферик қўйма- лар 3 жойлашган. Индикатор ва цўшимча пружинанинг ўлчаш кучи таъсири остида шток 2 ўзининг конус қуй- руги билан қўйма 3 ни текшириладиган резьба профи- лига теккунча суради. Олдиндан резьбали калибр бў- йича нолга созлаб қўйилган приборнинг шкаласидан ўрта диаметрга нисбатан четга чиқишлар қиймати оли­нади.
72—600 мм диапазонда ички резьбаларнинг ўрта диаметрини резьбали қуймалар билан жихозланган микрометрик нутромерлар билан ўлчаш мумкин. Ул- чашдан олдин нутромер намуна резьбали ҳалқа бўйича нолга созланади. Улчаш аниқлигини профилли қўйма- ларни энг қулай диаметрли шарсимон қўймаларга ал- маштириб оширилади. Энг қулай диаметр сифатида шарлар резьба профили- га ўрта диаметри бўйича тегиб турадиган диаметр қабул қилинади. Лекин шарсимон қўймалар резь­ба билан нуқтали кон- тактда бўлганлигидан тез ейилади. Диаметри 18 мм дан катта бўлган резьбали калибр —ҳалқалар энг қулай диаметрли шар­симон учликлар билан жиҳозланган ГК-3 мос- ламаси ёрдамида гори- зонтал оптиметрда ўлча- ниши мумкин Диаметри 18 дан 98 мм гача бўлган резьбали калибр-ҳалқаларда ўрта диаметри, қадами ва профилининг ярим бур- чаги ИЗК-59 мосламаси ёрдамида универсал мик- роскопда ўлчаниши мум- кин. Мосламанинг оптик схемаси ёруглик кеси- ми усулига асосланган. Резьбанинг параметрлари микроскопнинг ҳисоблаш қурилмасидан аниқланади.
Контрол саволлар

1. 
   Ишлатилиш соҳасига қараб резьбаларга қандай асосий талаблар қўйилади?
   
2. 
   Резьбанинг қандай асосий параметрлари унинг яроқлилигини белгилайди?
   
3. 
   Резьбани элементлари бўйича текширишнинг моҳияти ни- мада?
   
4. 
   Резьбанинг ўрта диаметрини қандай усуллар билан ўлчаш мумкин?
   
5. 
   Урта диаметрни симлар ёрдамида текшириш нимадан ибо-
   

рат?

6. 
   Асбобсозлик микроскопида ўрта диаметр қандай текшири- лади?
   
7. 
   Нима учун тиғлардан фойдаланиб, резьба параметрлари ҳақида аниқ маълумотлар олиш мумкин?
   
8. 
   Нима учун резьбалар микроскопларда профилининг икки томони (чап ва ўнг) бўйлаб ўлчанади?
   
9. 
   Ташқи резьбаларнинг қадамини ўлчашнинг қандай усулла- ри бор?
   
10. 
    Резьбали шаблонлар ёрдамида резьба қадами қандай аниқ- ланади?
    
11. 
    Юриш винти қадамининг хатолиги қандай ўлчанади?
    
12. 
    Ички резьбаларни ўлчашнинг ўзига хос томони нимадан иборат?
    
13. 
    Ички резьбанинг ўрта диаметри қандай ўлчанади?
    
14. 
    Ички резьбанинг қадами қандай ўлчанади?
    
15. 
    Резьбани комплекс текшириш нима?
    
16. 
    Келтирилган ўрта диаметр нима?
    
17. 
    Резьбали калибрларнинг қандай конструкцияларини била-
    

сиз?