4. Sinxron mashinalarning turlari. Sinxron mashinalar ko`pincha yaqqol ko`pinadigan qutbli yoki yaqqol ko`rinmaydi- gan qutbli qilib ishlab chiqariladi: Quvvati nisbatan katta bo`lmagan (100 kVA gacha) bo`l gan o`zgarmas va o`zgaruvchan tok chulg’amlari, ko`pincha o`zaro o`rin almashgan bo`la-di. Iste’molchilar ulanadigan chulg’ami rotorga, uyg’otish chulg’ami esa statorga joylash-tiriladi: Katta quvvatli zamonaviy elektrostantsiyalarda tizim bilan parallel ulanadigan bir necha sinxron generatorlar ishlatiladi: Masalan Toshkent GRES ida har birining quvvati 160 mVA ga teng bo`lgan 12 ta turbogenerator o`rnatilgan. Asosiy sanoat rayonlarida bir necha elektrostantsiyalarni o`zaro birlashtirilib, yirik energetik tizimlar tashkil etiladi: Chu nonchi, O`rta Osiyo enegotizimi O`zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston, Qozog’iston, Qir-g’izistondagi barcha sanoat korxonalarini elektr energiyasi bilan ta`minlaydigan elektros-tantsiyalarni o`ziga birlashtirgan: Shuning uchun sinxron generatorlarning yagona energo-tizimga birlashib ishlay olishi oddiy ish rejimi hisoblanadi. Sinxron generatorlarni parallel ulanganida ularni avariyasiz holda barqaror ishlashi uchun ba`zi mahsus shartlarni baja-rish talab etiladi: Birinchidan generator tarmoqqa ulanganida tokning keskin ortib ketishi-ga yo`l qo`ymaslik kerak: Aks holda tizimning avtomatik himoya vositalarini yolg’ondan ishlab ketishiga sabab bo`ladi va generator yoki bilamchi dvigatelni ishdan to`htab qolishiga sabab bo`ladi. Boshqa generatorlar elektr energiyasi bilan ta`minlayotgan uch fazali tarmoqqa yana boshqa generatorni ulash uchun quyidagi tartibga rioya qilish kerak. Tarmoq bilan parallel ishlashga ulanayotgan generator EYuK sining oniy qiymati ulana-yotgan vaqt da manbaaa kuchlanishining oniy qimati bilan teng bo`lishi kerak: Buni esa
quyidagi uch shart bilan amalga oshirish mumkin.
a) manbaaa kuchlanishi va generatorni EYuK sini ampledudasi yoki effektiv qiymatlari o`zaro teng bo`lishi kerak. Um=Ug. b) ularning chastotalari o`zaro teng bo`lishi kerak. ((Wm=Wg) fm=fg . s) Um va Egvektorlari faza jixatidan mos tushganda boshlang’ich faza-larining teng bo`lishi m=g dir. Bundan tashqari uch fazali generatorda tarmoq bilan ge-nerator uchun fazalar almashinishi tartibini moslashtirish kerak
Maskur barcha talablarni bajarilishi sinxronlash deyiladi: Uni printsipial sxemasi quyida
keltirilgan. Ulanayotgan generatorni sinxronlashtirish quyidagicha amalga oshiriladi. Bir-lamchi dvigatel yordamida generator tahminan sinxron tezlikkacha aylantiriladi. Bu ish
52-rasm: Sinxron generatorni tizimga parallel ulash sxemasi.
rostlash reostati yordamida amalga oshiriladi, uni EYuK si shunday o`zgartiriladiki, bunda generator qismlari o`rnatilgan volg’tmetr manbaa qiymatiga teng kuchlanishni ko`rsatadi.
Bunda generatorning fazalari ketma–ketligi manbaa fazalari ketma–ketligi bilan mos tush-sin: Generator chastotasi manbaaa chastotasiga qancha yaqin bo`lsa, lampaning yorug’lik nuri shuncha sekin tebranadi. Ayrim yonib–o`chish vaqti 3–5 sekund bo`lgan vaqtda, lampani to`liq o`chgan vaqtida generatorni manbaaaga ulash mumkin bo`ladi. Generatorni manbaaaga ulangandan keyin esa uni tezligini rostlash–sinxronlash avtomatik tarzda davom ettiriladi: Sinxron kompensatorlar: O`qida yuklanishi bo`lmagan, ya`ni salt rejimida ishlovchi, o`ta to`yingan, uyg’otish rejimida–faqat salt ishlovchi sinxron dvigatel–sinxron kompensator deb ataladi. U quvvat koeffitsentini yahshilash, hamda tarmoq kuchlanishini barqarorlash uchun hizmat qiladi: Elektr tarmoqlarida induktiv yuklama ko`p bo`lgan taqdirda ayniqsa uni qo`llash ko`pgina ahamiyat kasb etadi. Agar tarmoqda tok bo`lsa uni aktiv va reaktiv tashkil etuvchilarga bo`linadi. Agar reaktiv tashkil etuvchi oshirilsa, Cos kamayadi. Odatda bu koeffitsentni 0,92…0,95 % gacha orttirishga harakat qilinadi. U quyidagicha formula bilan aniqlanadi Cos =
