Andijon mashinasozlik instituti «elektrotexnika» fakulteti

2. O`zgaruvchan tok haqida tushuncha, sinusoidal EYuKni hosil qilish
Sinusoidal o`zgaruvchan tok asosan elektrostantsiyalarda bug’ va gidravlik turbinali generatorlar yordamida hosil qilinadi. Mazkur generatorlarning ishlash prinspi elektromagnit induktsiyasi qoidasiga, elektromagnit kuch qonunlariga asoslangan: Stator chulg’amiga mahsus pazlar o`yilgan bo`lib bu pazlarga mis chulg’amlar joylashtiriladi: Rotor o`zgarmas magnit yoki elektromagnitning bir turi bo`lib, generatorning asosiy magnit maydonini hosil qilish uchun hizmat qiladi. Kuchli generatorlarning rotori, elektromagnit rejimida ishlaydigan qilib tayyorlanadi, bunda u hosil qilgan magnit


maydonini oqimini boshqarish mumkin bo`ladi. Sinusoidal o`zgaruvchan kattaliklarni harakterlovchi quyidagicha parametrlari mavjud. Davri,chastotasi,ampletudasi va faza siljishi. Davr deb yo`nalishi va kattaligi jihatidan bir marta to`la o`zgarishiga aytiladi.
Chastota deb bir sekund ichida to`la o`zgarishlar soniga aytiladi. Amplituda deb musbat
va manfiy yarim sharlarda parametrning erishgan eng katta qiymatlariga aytiladi.


12-rasm. Sinusoidal kattaliklarni o`zgarishi.


Faza siljishi deb chastotasi bir hil bo`lgan ikkita o`zgaruvchan tok orasidagi davrlarining boshlanish momentlarini bir-biriga to`g’ri kelmasligiga aytiladi. I=I_msint U=U_msint bu yerda: I_m – sinusioidal tokni maksimal qiymati. U_m – sinusioidal kuchlanishni
maksimal qiymati.  = - burchak chastatasi.
3. Sinusoidal tok zanjirida aktiv, induktiv va sig’im iste’molchilari
O`zgaruvchan tok zanjiri iste’molchilari ideallashtirilgan holatda shu turlarga bo`linadi.
1) aktiv iste’molchilar – ular elektr energyasini o`ziga qabul qilib uni faqat issiqlik yoki yorug’lik energiyasiga aylantirib beradi. Harakterlovchi kattaligi qarshiligi va o`tkazuvchanligi bo`ladi. Birligi Om larda o`lchanadi. R
2) induktiv iste’molchilar – ular elektr energiyasini o`ziga qabul qilib uni magnit maydon energiyasiga aylantirib beradi. Harakterlovchi kattaligi magnit singdiruvchanligi hisoblanadi. Birligi Gn larda o`lchanadi. L
3) sig’im iste’molchilari – ular elektr energiyasini o`ziga qabul qilib uni elektr maydon energiyasiga aylantirib beradi. Harakterlovchi kattaligi sig’imi hisoblanadi.
Birligi Farada larda o`lchanadi. С Elektr tokini o`lchov birligi qilib o`tkazgichning ko`ndalang kesimidan bir sekundda o`tgan elektr miqdori qabul qilingan. bu yerda: I–tok kuchi, Q-o`tkazgichning ko`ndalang kesimi, t-vaqt birligi.
Aktiv qarshilik induktiv va sig’im qarshiliklar o`zgaruvchan tok elektr zanjirlarining parametrlari hisoblanadi. Masalan cho`g’lanish elektr lampalari, qarshilik elektr pechlari, rezistorlar aktiv qarshiliklar, salt ishlayotgan transformator induktivlik, yuklamasiz kabel
esa sig’im bilan ko`rsatiladi. 13-rasm: Aktiv qarshilikli zanjir.

14 – rasm. Induktiv qarshilikli zanjir.

15-rasm. Sig’im qarshilikli zanjir.


16-rasm: Induktiv va sig’im qarshilikli zanjirning I va U lari bog’lanishi grafiklari.


Iste’molchilarni birining ohirgi uchiga ikkinchisining boshlang’ich nuqtasini ulab zanjirni yopilishi, kema-ket ulash deyiladi. Iste’molchilarni barchasini boshlang’ich uchlarini bir nuqtaga va ohirgi uchlarini boshqa nuqtaga birlashtirilishi parallel ulash deyiladi.
a) ketma-ket ulash

17-rasm: Qarshiliklari ketma-ket va parallel ulangan prinsipial sxemasi.