Андижон машинасозлик институти электротехника, электромеханика ва

теш.
u
тик.
-лигида оралиқ тешилмаса, ѐй ток нолдан ўтгандан кейин янгидан 
ѐнмайди. Агар қайсидир онда u
,,
теш.
u
тик.
бўлса, оралиқда ѐй қайтадан ѐнади. 
Шундай қилиб, ѐйни сўндириш масаласи контактлар оралиғини электр 
мустаҳкамлиги u
теш.
улар орасидаги кучланиш u
тик.
-дан катта бўлишини таъминлашдан 
иборат. 
Контактлар орасидаги кучланишни тикланиш жараени апериодик (актив 
қаршиликли занжир бўлса), тебранишли (индуктивлик ва сиғим бўлса), бўлиши мумкин. 
Кучланишни тикланиш тезлиги du
тик.
dt қанча катта бўлса, оралиқ тешилиши ва ѐйни 
қайта ѐнишини эҳтимоли каттароқ. Ёйни ўчириш шароитларини енгиллаштириш учун 
ўчирилаятган ток занжирига актив қаршиликлар киритилади, бунда кучланишни 
тикланиш характери апериодик бўлади. 
1 кВ-гача бўлган узувчи аппаратларда ѐйни қуйидаги сўндириш усуллари кенг 
қўлланилади: 
1. 
Контактларни тезлик билан ажратиш орқали ѐйнинг узунлигини ошириш. 
Бунда ѐй устуни қанчалик узун бўлса уни ѐниб туриши учун шунча кўп кучланиш керак 
бўлади. Агар манба кучланиши етарли бўлмаса ѐй сўнади. 
49-расм. Узун ѐйни қисқаларга бўлиб сўндириш. 
2. 
Ёйни қатор кичик қисмларга бўлиш. Агар ҳосил 
бўлган ѐйни металл пластинкалардан йиғилган ѐй сўндирувчи 
панжарага тортилса, у кичик ѐйларга бўлиниб кетади. Ҳар бир ѐй 
ўзининг катод ва анод кучланишига эга бўлади. Агар бу 
кучланишлар йиғиндиси тармоқ кучланишидан кам бўлса ѐй 
сўнади. 
3. 
Ёйни тор тирқишларда сўндириш. Агар ѐй ѐйга 
чидамли материал ҳосил қилган тор тирқишда 

---

50-расм. Ёйни ѐй сўндириш камерасини тор тирқишига тортиб сўндириш. 
ѐнса, совуқ юзага тегиш орқали интенсив совуш ва зарядланган заррачаларни атроф 
муҳитга диффузияси содир бўлади. Бу эса аксионлашиш ҳодисасини тезлашувига ва 
ѐйнинг сўнишига олиб келади. 
4. 
Ёйни магнит майдонда ҳаракатлантириш. Электр ѐйига токли ўтказгич 
сифатида қараш мумкин. Агар ѐй магнит майдонда бўлса, унга куч таъсир этади. Ёй ўқига 
перпендикуляр йўналтирилган магнит майдони ҳосил қилинса, ѐй илгариланма ҳаракатга 
эришиб, ѐй сўндириш камераси тирқишига тортилиб чўзилади ва сўнади. 
3 ва 4 усуллар 1 кВ-дан юқори кучланишларда ҳам қўлланилади. 
51-расм. Ёйни магнит майдонида айлантириб сўндириш. 
 
 
1 кВ-дан юқори кучланишли аппаратларда ѐй сўндириш усуллари.
1. Ёйни мойда сўндириш. Агар узувчи аппарат контактларини мойга жойлаш-тирилса 
ҳосил бўлган ѐй мойни буғланиши ва интенсив газ ҳосил бўлишига олиб келади. Ёй 
атрофида асосан водороддан ташкил топган (70-80%) газ пуфак ҳосил бўлади. 
52-расм. Ёйни мойда сўндириш. 
Мойнинг тез буғланиши пуфакдаги босимни ортишига олиб келади. 
Водород яхши ѐй сўндириш хусусиятларига эга бўлган ҳолда ѐй 
устунига бевосита тегиш орқали уни тез совушига ѐрдам беради. Газ 
пуфак ичида газ ва мой буғларининг тинимсиз ҳаракати содир бўлиб 
туради. Бу усул узгичларда кенг қўлланилади. 
1. 
Газли ҳаволи пуфлаш. Агар газларнинг йўналтирилган 
ҳаракати пуфлаш ҳосил қилинса ѐйнинг совуши янада тезлашади. 
Газни бўйлама ѐки кўндаланг пуфлашини ҳосил қилинса ѐй устунига 
газ заррачаларини киришига, интенсив диффузияга ва ѐйнинг 
совушига олиб келади. 
53-расм. Газ-ҳаво пуфлаш: а) бўйлама; б) кўндаланг. 
2. 
Ток занжирини кўпгина қисмларига ажратиб юбориш. 
Юқори кучланишларда катта токларни узиш бир мунча 
қийинчиликлар туғдиради. Бу ҳолда энергия ва тикланаѐтган 
кучланишнинг қиймати катта бўлганлиги
МУАММО: Ёйни сундирилмаслик кандай окибатларга олиб 
келади? 
Муаммо ечимини маърузани диккат билан укиб чикиб топасиз. 

---

54-расм. Кучланишни мойли узгич узилишларига тақсимлаш. 
учун контактлар оралиғининг аксионлашуви мураккаблашади. Шунинг учун юқори 
кучланишли узгичларда ѐйни ҳар бир фазада қисмларга ажратиш усули қўлланилади. 
Бир фазага тўғри келадиган бўлинишлар сони узгич 
тури ва кучланишга боғлиқ бажарилади. Мисол учун 500-
750 кВ кучланишли узгичларда 12-та ва ундан ортиқ 
бўлинишлар бўлиши мумкин. 
55-расм. Кучланишни сиғимлар ва қаршиликлар ѐрдамида 
бўлиш. 
3. 
Ёйни 
ваккумда 
сўндириш. 
Вакуумдаги 
газ 
атмосфера босимидаги газга қараганда ўнлаб марта юқори 
электр мустаҳкамликка эга. Агар узгич контактлари 
вакуумда ажратилса ток биринчи марта нолдан ўтган 
пайтидаѐқ оралиқнинг электр мустаҳкамлиги тикланади ва ѐй сўнади. 
4. 
Ёйни юқори босимли газларда сўндириш. 2 МПа ва ундан юқори босимда ҳаво ҳам 
юқори электр мустаҳкамликка эга. Бу нарса сиқилган ҳаволи ѐй сўндирувчи ихчам 
қурилмалар қуриш имконини беради. Бу усулда ҳаводан ташқари яна юқори 
мустаҳкамликка эга бўлган газлар ҳам ишлатилади. Мисол учун элегаз (SF