Andijon davlat universiteti tarix fakulteti

1. XXSR boshqaruvi va unda yuz bergan o’zgarishlar 
Turkfront inqilobiy qo’mitasi raisi I.R.Fonshteyn bu haqida :”Biz bu
yerda darhol aniqlangan dahshatni hech qayerda ko’rishga to’g’ri kelgani
yo’q.Bu oshkora tashkil etilgan harbiy talonchilik edi…Xotin-qizlarni olib
ketish,ularni huddi tutqunlar,qullar kabi asrash,Petroaleksandrovskdagi va 
Xivadagi bozorlarda kimoshdi qilib sotish,Xiva saroylarini talash,qizil askarlar
tomonidan birinchi uchragan odamning mol-mulk to’plashdan bosh tortish
bahonasida otib tashlanishi sodir bo’ldi ”-deb tasvirlaydi
1
.
1920-yil 1-fevralda Xivada xon taxtdan voz kechdi, 2-fevralda yangi 
hokimiyat o'rnatilgani e'lon qilindi. Yosh xivaliklardan iborat muvaqqat hukumat 
eski, xon davridagi boshqaruv mahkamalarini tarqatib yuborish, yangi hokimiyat 
organlari, qonun-qoidalarni joriy qilishga kirishdi.Xalq noroziliklari kuchaydi. Xon 
davri soliqlarini bekor qilish, sudlov, vaqf mulklari, pul muomalalari, yangi soliqlar 
to'g'risidagi bir qator dekretlar shoshilinch qabul qilindi.Xivada inqilobiy qo’mita -
5 kishidan iborat muvaqqat koalitsion hukumat tuzildi. 
Muvaqqat inqilobiy qoʻmita — revkom (raisi Mulla Jumaniyoz 
Sultonmurodov) tuzilgan. Bu qoʻmita 2 oy davomida ham qonun chiqaruvchi, ham 
ijro qiluvchi hokimiyat vazifasini bajargan. 9 aprelda mazkur qoʻmita ishini 
yaxshilash maqsadida uning tarkibida 10 kishidan iborat dastlabki xalq hukumati — 
Nozirlar Shoʻrosi tashkil qilindi. Unga quyidagilar kirishdi:Jumaniyoz 
Sultonmurodov -Muvaqqat inqilobiy hukumat raisi; tashqi ishlar noziriOdamoxun 
Ortiqov- hukumat raisi yordamchisi,Mulla Navroʻz Roʻziboyev -hukumat 
kotibi,Mulla Oʻroz Xoʻjamuhamedov- hukumat kotibi yordamchisi, Matlapoboy 
Madrahimov moliya noziri, Shayxutdin Hasanov- harbiy ishlar noziri, Polvonniyoz 
Hoji Yusupov oliy — davlat nazorati noziri, Eshchonqori Jabborqulov -xalq 
xoʻjaligi noziri, Mulla Bekjon Rahmonov maorif noziri,Bobooxun Salimov adliya 
noziri 26-aprel kuni xalq vakillarining Butun Xorazm I qurultoyi Xorazm Xalq 
Sovet Respublikasi tuzilganini e'lon qildi. Respublika hukumati - Nozirlar sho'rosi 
tayinlandi. Polvonniyoz Hoji Yusupov Hukumat raisi. Jumaniyoz Sultonmurodov, 
Qo’shmamedxon Sapiyev, Uning muovinlari, Bobooxun Salimov-Adliya noziri 
Xorazm xalq sovet respublikasi (XXSR) (19201924) - Xiva xonligi hududida xonlik 
tuzumi agʻdarib tashlangach, yuzaga kelgan xalq respublikasi
2
.
Maydoni 62.200 km2, aholisi 550 ming kishi (1920). Milliy tarkibi, asosan, 
oʻzbeklar (65%), qisman turkmanlar (26,8%), qoraqalpoqlar (3,8%), qozoqlar 
(3,4%) va boshqalardan iborat. Ma'muriy jihatdan respublika 4 viloyat va 26ta 
tumanga bo'lingan. Hazorasp, Urganch, Toshhovuz, Xo'jayli. Xorazm respublikasi 
Konstitutsiyasi I Butun Xorazm xalq qurultoyida qabul qilingan bo'lsa ham, bu 
1
Abdullaev R.M., Azamxodjaev S.S., Alimov I.A. i dr. Turkestan v nachale XX veka. K istorii istokov nasionalnoy 
nezavisimosti. – T.: Sharq, 2000. 167-b 
2
Jo‘raev M., Nurullin R., Kamolov S. O‘zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. “O‘zbekistonning yangi tarixi”. 
II jild. – T.: Sharq, 2000. 237-b 

---

6 
masala takror ko'rildi. II va III qurultoylarda Konstitutsiya to'la-to'kis qabul qilindi, 
ammo IV qurultoy (1923-yil oktabr) unga jiddiy o'zgartirishlar kiritdi. 
Konstitutsiyaning asosiy g'oyasi barcha fuqarolarning tengligi, jamiki boyliklar, yer-
suv xalqniki kabi tamoyillardan iborat bo'ldi.Hokimiyat xalq vakillari qatnashgan 
boshqaruv organlari tizimi shaklida tarkib topdi. Oliy hokimiyat xalq vakillari Butun 
Xorazm qurultoyi keyinchalik u sovetlar qurultoyi deb ataladigan bo'ldi. Ijroiya 
hokimiyati -xalq nozirlari soveti, shuningdek,mahalliy tuzilmalar - mahalliy sovetlar 
edi.Revkomlar va hukumat tayinlaydigan 3-5 kishidan iborat xalq vakillari sovetlari 
tashkil etildi.
Qozikalon o'z o'rnida qoldi, shu bilan birga oliy sud (qozilik kollegiyasi) joriy 
qilindi, joylarda qozilar o'rniga adliya mahkamalari tashkil etildi. Qozilar 
belgilangan maosh olishga ko'chirildi, chakana daromad olish man qilindi. Maorif 
va madaniyat nozirligi tarkibida vaqf mulklari boshqarmasi tuzildi.1921 y. 6 martda 
Xorazmda qizil askarlar uyushtirgan harbiy davlat toʻntarishidan keyin P. Yusupov 
hukumati ham agʻdarib tashlandi. Hukumatning sobiq raisi yashirinishga ulgurdi. 
Biroq oradan koʻp oʻtmay u qamoqqa olindi. Bolsheviklar koʻplab nozirlarni otib 
tashlashdi. Yosh xivaliklar partiyasining faoliyati taqiqlangan. Xorazm 
Kommunistik partiyasi tashkiliy jihatdan rasmiylashdi (1921 y. dekabr.). 
XXSR davlat boshqaruvi jihatidan xalq demokratik respublikasi hisoblangan. 
XXSR Konstitutsiyasiga muvofiq, davlat hokimiyatining oliy boshqaruv organi, 
Butun Xorazm xalq vakillari qurultoyi, qurultoylar oʻrtasida — XXSR Markaziy 
Ijroiya Qoʻmitasi hisoblangan. Ijro qiluvchi oliy organ (hukumat) — Xorazm Xalq 
Nozirlar Shoʻrosi sanalgan. Biroq, asosiy hokimiyat XXSRda turgan sovet Rossiyasi 
va SSSRning turli favqulodda organlari qoʻlida boʻlgan. Afsuski, Xorazmda 
hokimiyatning yangi organlari faoliyati bu gal ham uzoqqa choʻzilmadi. 1921 y. 
sentabr oyida boʻlgan XXSR MIK majlisida "Oʻz vazifasini bajara olmagan va ishni 
chalkashtirgan" degan soxta ayblar bilan M. Olloberganov oʻz lavozimidan olib 
tashlandi va oʻlimga hukm qilindi
1
.
Umuman olganda, XXSR mavjud boʻlgan qariyb 5 yil davomida bolsheviklar 
tomonidan XXSR MIK raislari va hukumat boshliqlarining har biri 10 martadan 
o’zgartirildi. Xorazmda oʻtkazilgan bunday davlat toʻntarishlari oqibatida oʻzbek 
xalqining koʻplab asl farzandlari qatagʻon qilindi.Respublikada rus harbiylari va 
bolsheviklar tashkil qilgan tribunallar ham bo'lib, ularning ishi siyosiy yo'naltirilgan 
edi. Tribunallar xohlagan ishni o'z tasarrufiga olib ko'rar, inqilobiy qonunchilik 
asosida hukmlar chiqarar va ularni ijro etardi. 1921-yil oxiri - 1922-yil yozi davomi-
da 32 ta ish ko'rilib, ularning 10 tasi bo'yicha oliy jazo chiqarildi. O'limga hukm 
etilganlar orasida hukumatning sobiq a'zolari ham bor edi.
Qisqa vaqt ichida tribunallar yana 23 ish bo'yicha oliy jazolar chiqardi. 
Qoziliklar, yangi adliya mahkamalari esa, asosan, shariat yuzasidan ish 
1
Matkarimov M. Xorazm Xalq Sovet Respublikasi: davlat tuzilishi, nozirlari va iqtisodi. – Urganch: Xorazm, 1993. 
53-b 

---

7 
yurgizardilar. Xorazm aholisi, uning turli qatlamlari va vakillari yangi sharoitlarda 
boshqaruv organlarini tashkil etishda va ularning faoliyatida qizg'in ishtirok etdilar. 
Jamiyatda barqarorlikni joriy qilish, iqtisodiy-xo'jalik hayotini yo'Iga qo'yish uchun 
sa'y-harakatlar qilindi. Hokimiyatni dastlab Yosh xivaliklar partiyasi bosh-qardi. 
Uning siyosiy yo'lini 1920-yil 8-aprelda qabul qilingan «Xiva inqilobiy partiyasi 
dasturi» hamda 30- aprelda qabul qilingan respublika Konstitutsiyasi 
belgiladi.Xorazm kompartiyasi - xon hokimiyati ag'darilgandan so'ng Turkiston 
bolsheviklari homiyligi ostida tashkil topdi, so'1-ekstremistik siyosatni o'tkazish 
vositasiga aylandi. Xorazm kompartiyasining I qurultoyi 1921-yil 10-11-dekabrda 
o'tib, uning a'zolari soni 1200 kishini tashkil qildi. RKP(b) tomonidan o'tkazilgan. 
Respublikaning xo'jalik boshqaruv organlari tashkil topdi. Xorazm Iqtisodiy 
Kengashi (1923-yil) raisi M.Burhonov edi. 1924-yil bahorida respublika davlat plan 
komissiyasini tuzishga kirishildi.Bu organlar O'rta Osiyo Iqtisodiy Kengashiga 
bo'ysunar edi. Xorazm Iqtisodiy Kengashining tuzilishi va faoliyat ko'rsatishi 
Xorazm respublikasining Rossiyaga iqtisodiy qaramligini kuchaytirdi.Hokimiyat 
tizimining cheklanmagan darajada ken-gayib borishi, shuningdek, siyosiy sabablar 
bilan o'zgartirilishi ham ko'zga tashlandi. Chunonchi, 1923-yil kuzida davlat 
apparati 10 marta qisqartirildi, «chistka»lar o'tkazildi.1920 —21 yillarda XXSRda 
agrar sohada dastlabki oʻzgarishlar amalga oshirilib, 10 ming desyatina yer 
dehqonlarga boʻlib berildi. Dehqonlarga kredit xisobidan 5 ming chorva mol sotildi. 
Davlat dehqonlar bankini taʼsis etishga qaror qilindi. Bankka 3 mlrd. soʻm mablagʻ 
ajratilgan.
Xullas, 1921 —22 y.larda 400 ming tanobdan ortiqroq yer kambagʻal 
dehqonlarga berildi. XXSRda iqtisodiy siyosat va xoʻjalik sohasidagi islohotlar 
ziddiyatli tarzda kechdi. Xorazm Respublikasidagi soliq siyosatida sovet 
Rossiyasining taʼsiri kuchliroq boʻlganligi uchun sinfiy yondashuv yaqqol namoyon 
boʻldi. Soliq toʻlashni toʻgʻri yoʻlga qoʻyish maqsadida davlat banki va soliq palatasi 
tashkil qilindi. 1923 y. iyunda hunarmandchilik va sanoat sohasidagi soliqlar ham 
bir tizimga solinib, davlat sanoat soligʻi joriy qilindi. Yangi iqtisodiy siyosat 
(NEP)ning eʼlon qilinishi bilan XXSRda karvonsaroylar, korxonalar, koʻllar va 
toʻqaylar ijaraga berila boshlandi. Telefon simlari tortilib, daryo kemachiligi 
tiklashga kirishilgan.Respublika tuzilgan dastlabki oylarda Xorazmda g'oyaviy-
siyosiy vaziyat keskinlashib bordi. Buning sabablari Yosh xivaliklar, aholining 
ko'pchiligiga xos bo'lgan liberal, demokratik g'oyalar bilan so'l-ekstremistik 
inqilobiy siyosat o'rtasidagi nomuvofiqlik va ziddiyatlar bo'ldi.
Yosh xivaliklar hukumati, respublika MIK, boshqa milliy rahbar doiralar 
sharoitni, aholining urf-odatlari, qadriyatlarni e'zozlab ish olib bordilar.Ammo 
qurolli tajovuz jarayonida Xorazmga kirib kelgan qizil qo'shin-lar, ularning 
qo'mondonligi, dastavval yevropalik bol-sheviklar respublikadagi ijtimoiy-siyosiy 
hayotga salbiy ta'sir ko'rsatdilar.1920 yil 13 sentabrda Moskvada RSFSR bilan 
XXSR oʻrtasida 24 moddadan iborat Ittifoq shartnomasi va 15 moddadan iborat 

---

8 
iqtisodiy bitim tuzilgan. Ittifoq shartnomasiga binoan, sovet Rossiyasi XXSR 
mustaqilligi va daxlsizligini rasmiy surʼatda tan olgan.Ittifoq shartnomasining 
17moddasi asosida alohida harbiy-siyosiy bitim ham tuzilgan. Unda Xorazm qizil 
armiyasi RSFSR homiyligi ostida tuzilishi taʼkidlangan.Bu shartnomalar
Xorazmning RSFSR ga qaramligini kuchaytirdi va Xorazmdagi Sovet tuzumning
mustahkamlanishiga olib keldi. Yosh hukumat quyidagilar bilan shartnomalar
imzoladilar: Turkiston ASSR, Finlyandiya Germaniya, Afg’oniston, Turkiya, 
Shvetsiya, Eron.
Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi (XSSR). 1923 y. 17 -20 oktabrda 
boʻlgan Butun Xorazm xalq vakillarining 4 qurultoyi XXSRni Xorazm Sovet 
Sotsialistik Respublikasi (XSSR)ga aylantirish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. 20 
oktabrda XSSRning 5 boʻlim va 12 bobdan iborat yangi Konstitutsiyasi qabul 
qilindi. Bu Konstitutsiya mamlakatning sotsialistik qurilish yoʻliga oʻtishini qonun 
yoʻli bilan mustahkamladi. Unga muvofiq:y erning xususiy mulk ekanligi bekor 
qilindi.vaqf yerlari butunlay tugatildi. Mavjud yerlar umumxalq mulki deb eʼlon 
qilindi.Qozixonalar faoliyati taqiqlanib, sovet sudlari tashkil qilindi. barcha vaqf 
mulklari maorif nozirligi ixtiyoriga berildi.Butun Xorazm xalq vakillarining 
5qurultoyi (1924 y. 29 okt. — 2 noyabr) Oʻrta Osiyoda milliy hududiy 
chegaralanish munosabati bilan XSSR tugatilishini eʼlon qildi.
XSSRning oʻzbeklar yashaydigan 23 ta tumani yangidan tashkil qilingan 
Oʻzbekiston SSR tarkibiga Xorazm viloyati qilib kiritildi. XSSRning qolgan 
hududlari Turkmaniston SSR va Qoraqalpoq muxtor viloyati (Qozogʻiston ASSR 
tarkibida)ga qoʻshildi. 1924 y. 23 noyabrda XSSR MIK va 30 noyabrda Xalq 
Nozirlar Shoʻrosi oʻz faoliyatini toʻxtatdi
1
.
Xulosa qilib aytilganda Ahmad Zakiy Validiyning Germaniyada chiqqan 
“Turkiston masalasi” asarida “Turkiston uchun istiqlol barcha ishlarning
boshidir. Turkiston ruslarning qaysi idora usulida yashamasin, yurtni o’zi
istagandek idora eta olmaydi.” –degan edi. Sovetlar Xorazm va Buxoroni dastlab
protektorat, keyin Xalq respublikalari, Sovet respublikalari deb e’lon qildilar. 
Lekin qaysi boshqaruv usuli qo’llanmasin, qaramlik davom etaverdi. Bu davrda
sovetlarning xalqqa nisbatan tazyiqi kuchaydi. Ularni xaq-huquqlari poymol
etildi. Yangi tuzum va uning ijobiy chora-tadbirlarini aholi maʼqullab kutib oldi. 
Joylarda inqilobiy qoʻmitalar tuzildi. Biroq yangi hokimiyat tomonidan 
mulkdorlar tabaqasiga nisbatan koʻrilgan qattiq choralar, ularga tegishli butun mol-
mulkning musodara qilinishi, saroy aʼyonlari va amir amaldorlarining yoppasiga 
hibsga olinishi va otib tashlanishi, amir va xon xazinasining Moskvaga olib 
ketilishi, majburiy oziq-ovqat "razvyorstkasi" va uning qattiqqoʻllik bilan amalga 
oshirilishi, islom dini va ulamolarga nisbatan dushmanlik siyosati, respublika 
hududida turgan qizil armiya taʼminotining aholi zimmasiga yuklatilishi, buning 
1
Muxammadberdiev K. Istoriya Xorezmskoy revolyusii. – T., 1986. 294-b 

---

9 
ustiga, qizil askarlarning bosqinchilik va talonchilik "faoliyati" haqqoniy ravishda 
xalqning kuchli noroziligiga sabab boʻlgan edi. Asrlar davomida asrab
kelinayotgan xalqimizning urf-odatlari,qadriyatlariga nisbatan hurmatsizlik edi.
Biz bu tariximizning hasratli sahifalarini unutmasligimiz kerak.