12-mavzu: 1917-1924-yillarda Xiva va Buxoro va amirligining qizil armiya tomonidan tugatilishi. Xxsr va bxsrning tashkil topishi. Reja

12-mavzu: 1917-1924-yillarda Xiva va Buxoro va amirligining qizil armiya tomonidan tugatilishi. XXSR va BXSRning tashkil topishi.

Reja:

1. 
   Kolesov voqeasi
   
2. 
   Amir siyosatidan xalq norozilik harakatining ortib borishi
   
3. 
   Amir hokimiyatining ag’darilishi. BXSRning tashkil etilishi
   
4. 
   BXSR faoliyatiga aralashuvning kuchayib borishi
   

F.Xo‘jayev va’da qilgan 30 ming mehnatkash amirga qarshi ko‘tarilmadi. Aksincha, xalq ommasi amirlikni bosqinchilardan himoyaqildi. Ular muqaddas Buxoro uchun shahid bo‘ldilar, ma’lum bo‘ldiki,Buxoroda hech qanday inqilobiy harakat yo‘q edi.Amir o‘z fuqarolarining fidoyiligi va o‘z Vataniga bo‘lgan sadoqatiniko‘rib, ularni himoya qilish uchun juda ustalik bilan taktik hiylaIshlatdi. U «Yosh buxoroliklar»ning hamma talablariga rozi ekanligihaqidagi xat bilan birga o‘tkazajak islohot matnini ham Kolesovgayubordi. Amir xatda butunlay taslim bo‘lishga va hatto, qurolsizlantirilishigaham rozi ekanligini o‘z muhri bilan tasdiqlab qo‘ygan edi.Bunga to‘la ishongan Kolesov askarlarini tezlik bilan Yangi Buxorogachekinishi uchun buyruq berdi. O‘zi ham amirni Buxorodan 12chaqirim uzoqlikdagi Kogon shahriga taklif etib, u yerga chekindi.Muzokara boshlandi. Ammo muzokaraga amir betobligi uchun kelolmadideb sabab ko‘rsatdilar. Bu paytda yuzaga kelgan fursatdan foydalanib,amirning odamlari va mahalliy xalq yuz chaqirimdan ko‘proqmasofadagi temiryo‘lni buzib, telefon yog‘ochlarini yiqitib, simlariniuzib tashladilar. Bosqinchi armiya shu alfozda qopqonga tushib qoldi.Chorjo‘y, Marv, Samarqand va Qarshiga boradigan temiryo‘llar buzibtashlangan edi.
Bexatar joyda g‘alabani kutib turgan Buxoro inqilobiy qo‘mitasi(Fayzulla Xo‘jayev, Ota Xo‘jayev, Fitrat, Burhonov, Agdarov, Po‘latovva Fazlitdin Maxsum) ham Kolesov poyezdida orqaga qochishgamajbur bo‘ldi. Bir necha bor amirning odamlari kelib, ularni hechbo‘lmasa, Xo‘jayev, Fitrat va Burhonovni chiqarib berishni talab qildilar.Ammo Kolesov bunga rozi
bo‘lmadi.
Nihoyat, uch kecha-kunduzda Kolesov arang Qizil Tepaga yetibkeldi. Tez orada Qizil Tepada yarash bitimi imzolandi. Bu bitimga1868-yilda Rossiya bilan Buxoro o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosqilib olindi. Amir Buxoroda ruslar yashaydigan joylarda sovethokimiyatini tan olish majburiyatini oldi. Shuningdek, amirga buzilgantemiryo‘lni tuzatish, o‘z armiyasini 12 ming kishidan oshirmaslikhamda sovet hukumatiga yuz vagon bug‘doy berish majburiyati yuklandi.Sovet hukumati esa Buxoroning mustaqilligini tan olishga va ungatovon to‘lashga majbur bo‘ldi. Bu to‘g‘rida amir Sayid Olimxon o‘zxotira asarida quyidagilarni yozgan edi: «Bu urushdan so‘ng Lenin vaTrotskiy tomonidan bolsheviklarning raisi sifatida Eliava1 va Broydadegan kishi muxtor vazir bo‘lib Buxoroga keldi. U kishi bandayi ojizbilan so‘zlashib, Buxoro mustaqilligini butunlay menga bermoqchibo‘ldi hamda harbiy qurol bilan yordam berishga va’da berdi, hattoyuz yil oldin Buxoro davlatiga qarashli bo‘lgan yerlarni menga qaytaribbermoqchi ham bo‘ldi. Shu bilan birga ellik ming miltiq, beshyuz to‘p- pulemyot, ellik aeroplan, ellik million so‘m tillo to‘lashgava’da berdi.
Sovet davlati tomonidan Akselrod2 degan kishi Buxoro davlatigaelchi qilib, tayin etildi. Afg‘oniston davlatiga nisbatan do‘stlikistehkomlarini tuzib, Toshkentdan menga o‘n bitta o‘qsiz to‘p sovg‘aqilib yuborishdi. Bolsheviklarning muomalalarini qanday ekanliginishu o‘qsiz to‘pdan bilib oldim. Bu ojiz banda bolsheviklar va ularningelchilari muomalalarini kelishuvga muvofiq ish olib bormaganliklariniko‘rganimdan so‘ng xayolimga bir fikr keldi. Shu sababdan men askarva harbiy qurollarni tayyorlash ishiga kirishdim. Ikki yil ichida Buxorodaharbiy va qurol-aslahalar to‘plab, qo‘shinlarni urushga tayyorturish darajasigacha olib keldim».Sovet hukumati bir tomondan Amirni aldash bilan mashg‘ulbo‘lsa, ikkinchi tomondan shartnomaga xiyonatkorona Buxorodadavlat to‘ntarishi yasash uchun Fayzulla Xo‘jayev bosh bo‘lgan «Yoshbuxoroliklar» guruhiga iqtisodiy, ma’naviy va tashkiliy jihatdan kata yordam berib turdi. Bunda asosan ikki maqsad kutilgan edi. BirinchisiBuxoroni tez orada butunlay Rossiyaga qo‘shib olish. Ikkinchisi uningko‘p yillik afsonaviy oltin zaxirasini qo‘lga kiritish edi.
Kolesov bosqini har ikki tomon uchun ham juda katta talafotkeltirdi.
Bu Turkiston sovet hukumatining mahalliy musulmonlarga nisbatanQo‘qon fojiasidan keyingi ikkinchi bosqinchilik urushi bo‘ldi.Hozircha har ikki tomondan qurbon bo‘lganlarning soni to‘la aniqlanganemas. Eng so‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra ular bir yarim mingdanbesh mingtacha bo‘lgan1. Shu urushning tashkilotchisi F.Xo‘jayevningyozishicha, jami 3000 kishi halok bo‘lgan. Buni u Buxoroningso‘nggi 6000 yillik tarixidagi «juda ham ko‘zga tashlanuvchi qonlidog‘», «amir va uning hukumati yo‘l qo‘ygan buyuk jinoyatdir» debbaholaydi. Bu, albatta, sovet mustamlakachiligi va kompartiya mafkurasiniqabul qilgan va unga aldangan F.Xo‘jayevning xulosasidir.Bu urushdan jadidlar katta talafot ko‘rdilar va badnom bo‘ldilar.Buxoro xalqi amirdan F.Xo‘jayev va boshqa jadidlarni xoin sifatidaosib o‘ldirishni talab qildi.
Buxoro Xalq sovet respublikasining tashkil etilishi

1920. 
      yil, 5-sеntabrda qonga bеlangan va vayronaga aylantirilganBuxoroga Frunzе boshchiligida mustamlakachi RSFSR vakillari bilanqo‘g‘irchoq Buxoro «inqilobiy qo‘mitasi» a’zolarining birlashgan«tantanali» yig‘ilishi bo‘ldi. Unda g‘olib Frunzе RSFSR bilan Buxoroo‘rtasidagi bo‘lajak munosabatlarning asosiy yo‘nalishi to‘g‘risidaMoskvaning qarashlarini bayon qildi. Bayonot «yakdillik» bilanma’qullandi Oradan bor-yo‘g‘i to‘rt kun o‘tgandan so‘ng Turkkomissiyava Turkiston byurosi RSFSR bilan Buxoro Xalq sovet respublikasio‘rtasidagi «do‘stona munosabatlarni mustahkamlash vainqilobiy hukumatning yangi hayot qurishiga amaliy yordam» bеrishmaqsadida V.V. Kuybishеvni Buxoroga yubordi. U 1920-yil, sеntabrdaRSFSRning Buxoro Xalq sovet respublikasi hukumati huzuridagimuxtor elchisi va RKP (b) MQ hamda komintеmning BKP MQ dagivakili etib tayinlandi1. V.V. Kuybishеv Buxoroga kеlishi bilanoq mustamlakachisovetlarning ishonchli vakili sifatida o‘z faoliyatini boshlabyubordi. 2-sеntabrda «Yosh Buxoroliklar» firqasi bilan Buxoro kompartiyasiyagona kompartiyaga birlashtirildi va RKP (b)ning Buxorodagifiliali sifatida faoliyat ko‘rsata boshladi.1920-yil, 14-sеntabrida V.V.Kuybishеv ishtiroki va tashkilotchiligidaBuxoro kompartiyasi markaziy qo‘mitasi, Umum Buxoro inqilobiyqo‘mitasi va Xalq nozirlari sovetining qo‘shma majlisi bo‘ldi.Bu majlisda V.V.Kuybishеv Buxoro Xalq sovet respublikasi hukumatiningboshlig‘iga o‘zining ishonch yorlig‘ini topshirdi. U sovet hukumativa Rossiya kompartiya MQsi nomidan bayonot bеrdi. Bayonotso‘ngida V.V.Kuybishеv bunday dеgan edi: «Mеn RKP (b) MarkaziyQo‘mitasi va komintеrnning vakili sifatida o‘ziga bеrilgan vakolatdanbutun ishni umumiy kommunistik harakat ruhida va shu manfaatlaryo‘lida oborishga qaratish uchun foydalanaman».14-sеntabrda bo‘lgan qo‘shma majlisda hokimiyatning Oliyo‘rgani Umum Buxoro inqilobiy qo‘mitasi ^n^sil shakllandi. UngaBKP ning Abdulqodir Muhiddinov boshliq 9 a’zosi kirdi, shuningdеk,Buxoro kompartiyasining a’zolari bo‘lgan 11 xalq noziridaniborat hukumat Xalq nozirlari soveti tuzildi. Buxoro hukumatiga raisetib F.Xo‘jayеv saylandi.V.V.Kuybishеv Buxoroda sovetlar va kompartiyaning g‘oyaviyta’sirini kuchaytirish maqsadida katta tashkilotchilik ishini olib bordi.Turkiston komissiyasi va Turkiston kompartiyasi MQsi shaxsan uningtaklifi bilan Turkiston sovet va firqa tashkilotlarida ishlab «tajriba»orttirgan Yusuf Aliyеvni Buxoroga ishlashga yubordi. U bu yеrda aksilinqilobbilan kurashuvchi favqulodda komissiyaga boshliq etibtayinlandi. Butunrossiya markaziy ijroiya qo‘mitasining «Qizil Sha^^b ataluvchi maxsus tayyorlangan tashviqot poyеzdi ham sovetlarningmustamlakachilik siyosatining «ijobiy» va «tarixiy ahamiyati»nimahalliy aholi o‘rtasida kеng tarqatdi.1920-yil, 6-oktabrda amirning yozgi saroyi Sitorai Moxi Xosadanomigagina «xalq vakillari»ning birinchi Umum Buxoro qurultoyichaqirildi. Unda zo‘ravonlik va harbiy to‘ntarish yo‘li bilan o‘rnatilganhukumat tarkibi tasdiqlandi. Qurultoy mazkur hukumatga ikkinchiUmum Buxoro qurultoyi chaqirilguncha va unda respublika konstitutsiyasiqabul qilinguncha o‘z vazifasini bajarish vakolatini bеrdi. QurultoydaBuxoro Xalq sovet rеspublikasi tashkil topganligi e’lonqilindi.
      

Eng xaraktеrli joyi shundaki, qurultoy RSFSR hukumatining tabrigibilan ochildi. Leninga «xalq» nomidan «minnatdorchilik» telegrammasi yuborish bilan yopildi. Mana shu oddiy voqeaning o‘zi Buxorodaamalga oshirilgan «inqilob»ning tashkilotchilari kim-u, ijrochilarikim bo‘lgan degan savolga aniq javob bera oladi. Darhaqiqat,Buxoro xalqlari Kolesov va Frunze boshchiligida sovetlar bosqinuyushtirganda Lenin g‘oyalari uchun, inqilob uchun bosh ko‘tarmadi,balki «inqilob» niqobidagi sovetlarning mustamlakachilik, bosqinchilikyurishiga qarshi ozodlik uchun, Vatan uchun va milliy mustaqillikuchun kurashga otlandi.
RSFSR Buxoro xalq jumhuriyatini suveren davlat deb rasman tanoldi. Ammo amalda esa u har tomonlama Buxoroning ichki ishlarigaaralashib, to‘g‘ridan to‘g‘ri hukmronlik qila boshladi. Ayniqsa,Rossiyaning harbiy va firqaviy tazyiqi kuchli edi.