Andijon davlat universiteti ijtimoiy pedagogika

“Vasiylik”  va  “qaramog‘iga  olish”  tushunchalarining  mohiyati.  Vasiylik  va 

g‘amxo‘rlikka muhtoj bolalar kategoriyalari 

Vasiylik – bu “balog‘atga etmagan shaxslar shaxsi va mol-mulki huquqlarini himoya qilish 

shaklidir  (ota-onasiz  olgan  bolalar,  ruhiy  kasallar)”

6

.  vasiylik  deyilganda  bunday  kuzatishlar 

                                                           

6

 Ожегов.С.И. Толковый словарь русского языза. – М, 1994, с. 445

 

---

30 

 

vazifasi yuklatilgan shaxslar yoki tashkilotlar ham tushuniladi. Vasiylik qilish topshirilgan shaxs 

vasiy deb ataladi, uning majburiyati esa vasiylik. 

qaramog‘iga  olish  -  o‘z  mazmuni  bqyicha  vasiylikka  yaqin  tushunchadir,  qaramog‘iga 

olish  –  bu  balog‘atga  etmagan  bolalar  shaxsiy  va  mol-mulkka  himoya  qilish  shakli  (va  boshqa 

kategoriyali  odamlarning  ham),  ya’ni  qaramog‘iga  olish  deganda  vasiylikdan  farqli  ravishda 

unga  ancha  keng  kategoriyadagi  bolalar  kiradi.  Hozirgi  kunda  kundalik  nutqda  va  nazariy 

tadqiqotlarda  ikki  tushuncha  keng  qo‘llaniladi:  Yetim  (hech  kimi  yo‘qlik)  va  ijtimoiy  Yetim 

(ijtimoiy hech kimi yo‘qlik). 

Yetim bolalar – bu 18 yoshgacha bqlgan ikkala ota-onalari yoki birortasi vafot etgan 

shaxslardir. Ijtimoiy Yetim – bu biologi kota-onalari bor bola, lekin ular qandaydir sabablarga 

ko‘ra bola tarbiyasi bilan shug‘ullanmaydilar va unga g‘amxo‘rlik ko‘rsatmaydilar. 

Bunday  hollarda  bolalarga  g‘amxo‘rlik  qilish  vazifasini  jamiyat  va  davlat  o‘z  zimmasiga 

oladi. SHunday qilib, ota-onalari qarovisiz qolgan bolalar kategoriyalariga quyidagilari kiradilar: 



 

ota-onalari vafot etgan.  



 

Ota-onalik huquqidan mahrum etilgan. 



 

Ota-onalik huquqlari cheklangan; 



 

Noma’lum, daraksiz, yo‘q hisoblangan. 



 

Ishga yaroqsiz (nosog‘lom, ish qobiliyati cheklangan); 



 

Jazoni ijro etish kolonniyalarida jazo olayotgan. 



 

Jinoyat qilganlikda ayblanadi va qamoqqa olingan. 



 

Bolalarni tarbiyalashdan bosh tortadi. 



 

Bola  vaqtincha  joylashtirilgan  davolash,  ijtimoiy  tashkilotlardan  bolani  olib  ketishdan 

bosh tortadilar. 

Vasiylik  va  qaramog‘iga  olish  –  Yetim-bolalarni  va  ota-onasi  qarovisiz  qolgan  bolalarni 

boqish,  tarbiyalash,  ta’lim  berish  va  ularning  huquq  va  qiziqishlarini  himoya  qilish  uchun 

joylashtirish shaklidir. Vasiylik 14 yoshga etmagan bolalar ustidan o‘rnatiladi, qaramog‘iga olish 

14 yoshdan 18 yoshgacha bolalar ustidan o‘rnatiladi. 

Yetimlik – jamiyat oldida turgan juda jiddiy muammolardan biridir. Ota-onasini yo‘qotgan 

bola  –  bu  alohida  juda  ham  fojeali  dunyodir.  Ota  va  onali  bo‘lish  talabi  ehtiyoji  bolaning  eng 

kuchli talablaridan biridir. 

Ijtimoiy  Yetimlik  bugungi  kunda  ko‘plab  rivojlangan  va  rivojlanayotgan  davlatlar  uchun 

xosdir.  Masalan, amerikalik  tadqiqotchilari  butun  dunyo  bo‘yicha  kasalxonalar,  tug‘ruqxonalar, 

ijtimoiy  muassasalar    tashlab  ketilgan  chaqaloqlar  bilan  to‘lib  ketganligini  aytadilar.  Ularni 

turlicha “voz kechilgan  bolalar”, “davlat bolalari”, “tashlab ketish uchun  tug‘ilganlar” ham deb 

ataydilar. 

Urush  boshlanganda  Shoahmad  Shomahmudov  va  uning  xotini  Bahri  Akramova  artelda 

temirchi  bo‘lib  ishlaganlar.  Tokent  ayollarining  O‘zbekiston  barcha  ayollariga  murojaat  etib 

(1942  yanvar)  ularni  evakuatsiya  qilib  kelingan  bolalarga  nisbatan  onalik  g‘amxo‘rligini 

ko‘rsatishga chaqirganlaridan keyin ular turli millatlardan Yetim-bolalarni tarbiyalariga olishgan. 

Ular orasida rus, belorus, moldavan, ukrain, latish, qozoq, tatar va boshqa millat bolalari bor edi. 

Shomahmudovlar  boshpanasiz  qolgan  bolalarga  g‘amxo‘rlik  ko‘rsatadilar,  ularni  o‘qitib 

tarbiyalab  bizning  mamalakatimizga  munosib  kishilari  qilib  o‘stirdilar.  1966  yilda  zilziladan 

so‘ng  Shomahmudovlar  boshpanasiz  qolgan  bolalarni  oilaga  qabul  qildilar.  Shomahmudovlar 

“Hurmat belgisi” ordeni bilan B,Akramova “qahramon ona” ordeni bilan ham mukofotlanganlar. 

Ular Raxmat Fayzining “Ulug‘ inson” romanining, “Sen Yetim emassan” badiiy filmining asosiy 

qahramonlari  timsoli  qilib  olinganlar.  Toshkentning  ko‘chalaridan  biri  Shomahmudovlar  nomi 

bilan  ataladi,  Xalqlar  Do‘stligi  maydonida  “Do‘stlik”  monumenti  o‘rnatilgan.  Ulardan  tashqari 

yana  minglab  o‘zbek  oilalari  urush  yillarida  evakuatsiya  qilingan  bolalarni  asrab  olganlar. 

Ikkinchi jahon urushi yillarida xalq shoiri Gofur Gulom o‘zining “Sen Yetim emassan” she’rida 

o‘z ota-onalarini va uylarini yo‘qotgan bolalarga qaratilgan qalb so‘zlarini yozgan: 

Sen yetim emassan, tinchlan jigarim! 

                     Quyoshdek mehribon vataning onang, 

---

31 

 

    Zamindek vazminu mehnatkash, mushfiq  

  Xalq bor, otang bor cho‘chima jigarim, 

                      O‘z uyingdasan, uxla jigarim 

Yetimlikning  hamma  sabablarini  aytib  o‘tish  qiyin,  chunki  bu  turli  fan  sohalari  olimlari 

(shifokorlar,  psixologlar,  sotsiologlar,  pedagoglar  va  ko‘plab  boshqalar)  shug‘ullanadigan  ko‘p 

qirrali  muammo  va  u  ham  oxirigacha  o‘rganib  bo‘linmagan.  Ammo  hech  bo‘lmaganda 

Yetimlikning uchta sabablarini aytish mumkin: 

1.

 

Ota-onalar (ko‘pincha onalar) o‘zining balog‘atga etmagan bolasidan o‘z ixtiyori 

bilan  voz  kechadi,  shu  bilan  birga  bu  ko‘pincha  chaqaloqlik  yoshida  kuzatiladi:  voz  kechish, 

tashlab ketilgan chaqaloqlar. 

2.

 

Bolaning  qiziqshlarini  himoya  qilish  maqsadida  ota-onalik  huquqidan  mahrum 

etilganda  bolani  oiladan  majburlab  tortib  olish.  Bu  holat  asosan  ichkilikbozlikka  berilgan, 

jamoatchilik,  jamiyat  qoidalariga  zid  ravishda  hayot  kechirayotgan,  nosog‘lom  ota-onalari 

bo‘lgan, notinch oilalarda yuz beradi. 

3.

 

Ota-onalari  vafot  etganda.  Bunga  aholini  shoshilinch  ko‘chishga  majbur  etuvchi 

qandaydir  tabiiy  yoki  ijtimoiy  kataklizmlar  (urush,  er  qimirlashi  va  shu  kabilar)  oqibatida 

yo‘qolib qolgan bolalarni ham kiritish mumkin. Har qanday jamiyat va davlatning asosiy vazifasi 

–  bolaning  oilada  tarbiyalanish  huquqini  amalga  oshirishdir.  Bolaning  bu  huquqlari  xalqaro 

hujjatlarda  qayd  etilgani  kabi  (BMTning  bolaning  huquqi  haqidagi  konvensiya  va  boshqalar), 

O‘zbekiston  Respublikasi  qonun  hujjatlarda  qayd  etilgan.  Masalan,    O‘zbekiston  Respublikasi 

oila  kodeksida  eng  ustun  va  mustaqil    sifatida  quyidagi  bolaning  huquqlari  ko‘rsatiladi:  oilada 

yashash  va  tarbiyalanish  huquqi,  ota-onalari  va  boshqa  qarindoshlari  bilan  aloqa  qilish  huquqi, 

o‘zini himoya qilish huquqi, ismi, familiyasi, otasining ismiga huquqi. davlat birinchi navbatda 

bolani oilada saqlab qolishga va uni davlat muassasalariga tarbiyalashga  berishni oldini olishga 

bor kuchi bilan intiladi. Agarda bolani oilada saqlab qolish mumkin bo‘lmasa uning uchun yangi 

oila izlash afzal deb hisoblanadi. 

O‘zbekistonda  ota-onalarisiz  qolgan  Yetim-bolalarga  yordam  ko‘rsatish  uchun  “Sen 

yolg‘iz emassan” Respublika ijtimoiy fondi tashkil etilgan. Har bir mamlakatlarda bola tarbiyasi 

va rivojlanishiga tegishli ijtimoiy alternativ masalalar tizimi yaratilmoqda, rivojlantirilmoqda va 

mustahkamlanmoqda. Ularga quyidagi mumkin bo‘lgan usullarni kiritish mumkin: 



 

Oilaga qaytarish. 



 

Mamlakat ichida asrab olish. 



 

Tarbiyalash uchun oilaga berish; 



 

Maxsus tarbiya muassasalariga berish. 

Yetim-bolalarga  vasiylik  qilish  ikki  yo‘l  bilan  amalga  oshirilishi  mumkin  –  asrab  olish 

yoki davlat qaramog‘iga olish bilan. Asrab olish quyidagi  yo‘llar bilan amalga oshiriladi: asrab 

olgan oila, vasiylik qiluvchi oila, bolalikka olgan oila. 

Farzand qilib olish – bu bolani himoya qilish maxsus chorasi, bunda bola va uning haqiqiy 

ota-onasi  bo‘lmagan  odam  yoki  er-xotin  o‘rtasida  qarindoshlik  aloqalari  yuridik  o‘rnatiladi. 

Bolaning  tarbiyalanishi  va  rivojlanishi  uchun  bolani  farzand  qilib  olganida  u  aynan  oilaga  ega 

bo‘lishi,  unga  biror-bir  o‘rnini  bosuvchi  emas,  oilaga  ega  bo‘lishi  muhim  holat  hisoblanadi. 

Bizning  davrimizda  ko‘plab  hamyurtlarimiz  mehribonlik  ko‘rsatib  ota-onasiz  qolgan  bolalarni 

oilalariga  oladilar.  Masalan,  Nizomiy  nomidagi  TDPU  padgogika  kafedrasi  katta  o‘qituvchisi 

Ishmuxamedov  Ravshan  Djuraevich  Yetim  qolgan  bola  –  koreys  bolani  asrab  oldi  (2003). 

Ishmuxamedovlar  oilasida  o‘zlarining  to‘rtta  farzandlari  bor.  Bunday  harakat  haqiqiy 

insonparvarlik va begonalar baxtsizligiga g‘amxo‘rlik munosabatini bildiradi. 

Davlat  vasiyligi  –  asrab  olingan  bolaga  (Yetim  bolaga)  uning  tarbiyasi  va  rivojlanishi 

uchun zarur sharoitlar  yaratib,  uni bu maqsadda maxsus tashkil etilgan  tashkilotga joylashtirish 

yo‘li bilan amalga oshiriladi. 

Bola  bolalar  uyiga  (maloletka),  vaqtinchalik  asrab  olinadigan  oilaga,  mehribonlik  uyiga 

(bolalar uyi) maktab-internatga joylashtirilishi mumkin.