Andijon davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiyot fakulteti

 
Mavzuning maqsadi va vazifasi:
ko'zlangan asosiy maqsad madaniy marifiy 
faoliyat jarayonini tashkillashtirish 
sog'lom mafkurali insonni tarbiyalashning 
o'ziga xos uslub va usullarini ishlab chiqish. Madaniy-marifiy faolyat orqali sog'lom 
mafkurali insonni tarbiyalashning asosiy mezonlarini o'rganib chiqish; komil insonni 
tarbiyalashning tarixiy ko'rinishlarini tahlil qilish; - turli mafkuraviy tahdidlardan 
yoshlarni asrash va mafkuraviy immunitetni shakillantirish asoslari bilan tanishish.
Mavzuning
predmeti va obyekti: 
o‘quvchi yoshlar ongi va qalbiga 
singdirishda ma’naviy-ma’rifiy ishlarning o‘rni va ahamiyatini tahlil va tadqiq etish 
jarayoni tashkil etadi. O‘quvchi yoshlar ongi va qalbiga singdirishda ma’naviy-
ma’rifiy ishlarning o‘rni va ahamiyatini tahlil va tadqiq etishning shakl, uslub va 
vositalari tashkil etadi. 

---

5 
1. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimi, maqsad va vazifalari 
O‘zbekiston Respublikasining jahon hamjamiyatidagi o‘rni, mavqei, 
ahamiyatini belgilovchi ijtimoiy omillardan biri – ma’naviyatdir. Bu O‘zbek 
davlatchiligining uch ming yillik tarixidagi taraqqiyot tajribasida tasdiqlangan va shu 
sababli milliy mustaqillikning ilk yillaridayoq ma’naviy qadriyatlar masalasi, ularni 
tiklash istiqlol davrining dolzarb ehtiyojiga aylandi. Shu sababli ma’naviy-ma’rifiy 
ishlarning mohiyatini to‘la ochib berish uchun “ma’naviyat” va “ma’rifat” 
tushunchalarining lug‘aviy ma’nosini tahlil etish maqsadga muvofiqdir. Ma’naviyat 
juda chuqur va keng ma’noga ega. Ma’naviyat insonni inson qilib, uni boshqa jamiki 
jonli mavjudotlardan tubdan farqlab, keskin ajratib turadigan ong va til, aql-idrok va 
tafakkur, odamgarchilik, muruvvat, saxovat, rahm-shafqat, mehr-oqibat, iymon-
e’tiqod, mehnatsevarlik, vatanparvarlik, xalollik, poklik tabiatni e’zozlash, ilm va 
fanni, adabiyot, san’at va madaniyatni sevib ardoqlash, milliy va umuminsoniy 
qadriyatlarga sadoqat, o‘zi va o‘zga xalqlarning tili, tarixi, madaniyati, urf-odatlari va 
an’alarini hurmat qilish va qadrlash singari ajoyib xislat va fazilatlarni o‘z ichiga oladi. 
Ma’naviyat inson hayotini bezaydi, go‘zallashtiradi
1
.
Prezidentimizning milliy taraqqiyotimiz dasturi darajasiga aylangan birinchi 
asari “O‘zbekistonning o‘z istiqloli va taraqqiyot yo‘li” dayoq ma’naviyatning inson 
hayotidagi ahamiyatini ochib berib shunday yozgan edi: “Ma’naviyat insonga havodek, 
suvdek zarur. Sahrodagi sayyoh har doim buloqdan chanqog‘ini bosadi. Xuddi 
shuningdek inson ham necha-necha azoblar va qiyinchilik bilan ma’naviyat 
chashmasini izlaydi”. Prezidentimiz ma’naviyat tushunchasi mazmunini ochib berar 
ekan: “Yer, oila, ota-ona, bolalar, qarindosh-urug‘lar, qo‘ni-qo‘shnilar, xalq, mustaqil 
davlatimizga sadoqat, insonlarga hurmat, ishonch, xotira, vijdon, erkinlik – 
ma’naviyatning ma’nosi ana shunday keng” deb ta’kidlaydi. Ma’naviyat o‘z-o‘zidan 
shakllanadigan narsa emas, u avvalo har bir insonning ichki ma’naviy salohiyatini 
shakllantirish yo‘lida barcha moddiy va ma’naviy boyliklarni o‘zlashtirish, Vatan va 
millat manfaatlari yo‘lida halol, fidoyilik bilan mehnat qilish jarayonida shakllanadi. 
Shu ma’noda ham Prezidentimiz “Ma’naviyat – taqdirning ehsoni emas. Ma’naviyat 
inson qalbida kamol tapishi uchun u qalban va vijdonan, aql va qo‘l bilan mehnat qilishi 
kerak” ligini ta’kidlaydi
2
.
Prezidentimiz asarlarini qunt bilan o‘rganib borar ekansiz, ularda oldingi 
asarlarda ilgari surilgan g‘oyalar keyingilarida ijodiy rivojlantirilgan, mazmunan va 
mohiyatan boyitilganligini ko‘ramiz. Eng asosiysi shundaki, ana shu boyitish 
jarayonida jamiyat va millatimiz taraqqiyotida sodir bo‘lgan ijobiy o‘zgarishlar bilan 
bir qatorda yuzaga kelgan yangi muammolarni hal etishning nazariy asoslari o‘z 
ifodasini topgan. Prezidentimiz ma’naviyatning mohiyatini ochib berish bilan bir 
vaqtda bu sohada amalga oshirilishi kerak bo‘lgan islohatlarning strategik 
yo‘nalishlarini ham belgilab beradi. Shu jumladan, u “Fidokor” gazetasi muxbiri 
1
Qayumov. A - Yoshlar tarbiyasida moddiy va ma’naviy xayot uyg’unligi masalalari. Toshkent., 2012. 61-bet 
2
Xasanxonov. D - Milliy g‘oyani o‘quvchilar ongiga singdirishda ma’naviy-ma’rifiy ishlarning ahamiyati. BMI. 
Toshkent., 2016. 18-bet

---

6 
savollariga bergan javoblarida quyidagilarni ta’kidlaydi: “avvalambor yoshlarimizning 
iymon-e’tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni o‘z mustaqil fikrga 
ega bo‘lgan barkamol insonlar qilib tarbiyalash. Ularning tafakkurida o‘zligini 
unutmaslik, ota-bobolarning muqaddas qadriyatlarini asrab-avaylash va hurmat qilish 
fazilatlarini qaror toptirish, ularning, men o‘zbek farzandiman, deb g‘urur va iftixor 
bilan yashashiga erishishidir». Ma’naviyat - insonni jamiki boshqa mavjudotlardan 
ajratib turadigan fazilatdir. Inson - tabiatning, barcha mavjudotning gultoji deyilganda 
uning ushbu xislati, ya’ni yuksak ma’naviyat egasi bo‘la olish imkoniyati nazarda 
tutiladi. Bu imkonni boshqa jonzotlarda ko‘rmaymiz. Ma’naviyat har doim ma’rifat 
bilan uyg‘un holatda rivojlanib boradi.
Ma’rifat - bilish, bilim, tanish va ma’lumot, - degan ma’noni anglatadi. 
Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga, bir tarixiy davrdan ikkinchi bir yangi 
tarixiy davrga o‘tishi ma’rifatparvarlikdan boshlanadi. Zamonaning, millatning eng 
yetuk, ongli, oq-qorani tanigan, fidoyi, elim, yurtim deb yashovchi, uzoqni ko‘zlovchi 
ma’naviyatli kishilari ma’rifatparvarlik bilan shug‘ullanganlar. Chunki, ma’rifat - 
ma’naviy qaramlik, qo‘rquv va hadikni bartaraf etadi, insonga beqiyos ilohiy qudrat, 
mislsiz salohiyat baxsh etadi. Mamlakat, millatning ozodligi - uning ma’rifiy 
uyg‘oqligidadir. Odamzod naslining ulug‘ligi esa bilimdan. Bilingki, bilim va 
ma’naviyat o‘ylab ko‘rilsa, misoli bir jilov. U insonlarni barcha yomon, yaramas 
ishlardan, ya’niki ma’naviyatsizliklardan tiyib turadi. Shu tufayli ota-bobolarimiz, 
avlod-ajdodlarimiz doimo ma’rifat va ma’naviyatga intilib yashaganlar. Ular 
ma’naviyat va ma’rifat chiroqlarini mash’ala singari yoqqanlar. 
Yuksak ma’naviyat va ma’rifat tufayli Turon zamin yer yuzida shuhrat 
qozongan. Har qanday jamiyat va uning ma’naviy taraqqiyotini ma’rifatsiz tasavvur 
etib bo‘lmaydi. Ma’naviyat va ma’rifatning o‘zaro ta’siri va munosabatlari to‘g‘risida 
so‘z yuritishdan avval ma’rifat tushunchasi, uning mazmuni, mohiyati va ahamiyatini 
bilib olishimiz zarur. Ijtimoiy-siyosiy, falsafiy adabiyotlarda ma’rifat tushunchasiga 
turlicha ta’riflar berilib, turlicha izohlanib kelinmoqda. Bu esa ma’rifatning ma’naviyat 
singari keng qamrovli tushuncha ekanligini bildiradi. “Ma’rifat” so‘zi yakka va ko‘plik 
ma’nolarda ishlatiladi. U arab tilidan olingan bo‘lib, “bilish”, “bilim”, “tanish” kabi 
ma’nolarni bildiradi. Ma’rifat tushunchasi Sharq mamlakatlarida, jumladan, Markaziy 
Osiyoda yashagan, ijod etgan mutafakkirlarning asarlarida qadim zamonlardan tortib, 
to XX asr boshlarigacha asosan bilim va ilm, uni egallash borasida amalga oshirilgan 
ta’lim-tarbiya jarayoni ma’nosida qo‘llab kelingan
1
.
Yevropa adabiyotida bu tushuncha XVII asr oxiri- XVIII asr boshidan beri 
qo‘llanila boshladi. Bu tushunchani G‘arb falsafiy faniga birnchi bo‘lib Vol’ter va 
Gerder kabi ma’rifatparvar olimlar olib kirgan. Nemis mumtoz falsafasining 
asoschilaridan biri Kant mazkur tushunchaning mazmun va mohiyatini ochib berishga 
harakat qilgan. U o‘zining “Ma’rifat nima? degan savolga javob” nomli maqolasida 
bayon qilishicha, ma’rifat inson shaxsini tarbiyalash, uning aqli, axloqi 
1
Alimasov. V – Ma’naviyat asoslari. Toshkent., 2013. 52-bet 

---

7 
imkoniyatlaridan jamiyatning ilgarilama, ya’ni yuksaklik tomon taraqqiyoti 
manfaatlari yo‘lida foydalanishdir. Ma’rifat – bilim va ilm, uni egallash ma’nosida u 
yoki bu insoning tabiat, jamiyat, inson mohiyati haqidagi bilim va ilmlarni egallaganlik 
darajasi va unga aloqadr bo‘lgan jihatlarni aks ettiruvchi tushunchadir. Ma’rifatli 
degani esa – muayyan sohada ma’lumoti bor, ko‘p narsani biladigan, mushohada 
qiladigan, bilimli, o‘qimishli demakdir. Fanlar keng va chuqur rivojlangan va 
rivojlanib borayotgan hozirgi davrda bilim va ilmga intilgan har bir kishi, fan 
namoyondasi ilmning ya’niki ma’rifatning ma’lum sohasi, yo‘nalishinigina egallashga 
erisha oladi.
Masalan, fizika, kimyo, biologiya, tibbiyot, matematika va boshqalarning ham 
ma’lum, o‘zi qiziqqan yo‘nalishlarini egallaydilar. Kishilarni ma’naviyatli va 
ma’rifatli qilib tarbiyalash ishlari barcha zamonlarda ta’lim va tarbiya orqali amalga 
oshirib kelingan. Bu haqda Islom Karimov shunday deb yozadi: “ta’lim-tarbiya-ong 
mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, ya’ni, xalq 
ma’naviyatini shakllantiradigan va boyitadigan eng muhim omildir. Binobarin, ta’lim-
tarbiya tizimini va shu asosda ongni o‘zgartirmasdan turib, ma’naviyatni rivojlantirib 
bo‘lmaydi”. Ta’lim va tarbiya tushunchalarining mazmuni va mohiyatini, ularning 
o‘zaro nisbati va munosabatlarini bilib olish ma’naviy – ma’rifiy tarbiya samaradorligi 
hamda ta’sirchanligini oshirishda muhim ahamiyatga egadir. Ta’lim – biror 
ma’lumotni kishilarga ma’lum bir tartibda berish va uni o‘zlashtirish, qabul qilish 
jarayoni. Ta’lim – axloqli, odobli shaxsga hunar o‘rgatish, bilim berishdir. Abu Nasr 
Farobiy ta’lim to‘g‘risida to‘xtab, ta’lim degan so‘z insonga o‘qitish, tushuntirish 
asosida nazariy bilim berish; tarbiyaning nazariy fazilatlarini, ma’lum hunarni egallash 
uchun zarur bo‘lgan xulq normalarini va amaliy malakalarini o‘rgatishdir, deb 
ko‘rsatgan edi.
Tarbiya-inson shaxsi ma’naviy qiyofasini shakllantirishga qaratilgan keng 
qamrovli tadbirlar tizimi bo‘lib uning turlicha talqinlari mavjud: 1. Farzandni boqib, 
voyaga yetkazish; 2. Kishining ta’lim jarayonida olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llay 
olishlikka o‘rgatish, ko‘nikma hosil qilishi: Masalan, hunar – kasbga o‘rgatishni hunar 
tarbiyasi; ahloq-odobga o‘rgatishini axloqiy tarbiya; shariat qoidalariga o‘rgatishni 
diniy tarbiya deb yuritiladi va boshqalar. Bir so‘z bilan aytganda, tarbiya ta’limsiz 
amalga oshmaydi. Ta’lim berishdan maqsad, uning ketidan tarbiya berish, ya’ni ta’lim 
orqali egallagan bilimlarni amaliyotda qo‘llay olishlikka o‘rgatishdir. Ta’lim- tarbiyani 
to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish ma’naviy-ma’rifiy ishlarni to‘g‘ri tashkillashtirish bilan bevosita 
chambarchas bog‘liq. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish – har bir shaxsda 
muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy ma’naviy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan 
amaliy pedagogik jarayon bo‘lib, insonning jamiyatda yashashini ta’minlash uchun 
zarur bo‘lgan axloqiy-jismoniy, badiiy-estetik va axloqiy ma’naviy xususiyatlarni 
tarkib toptirishga yo‘naltirilgan chora tadbirlar majmuidir.
Ma’naviy-ma’rifiy ishlar xar qanday jamiyat va mamlakat hayotida hal qiluvchi 
ahamiyat kasb etadi. Yosh avlodning umuman jamiyatning xar bir azosining tarbiyasi 
bilan yetarlicha shug‘ullanmagan mamlakat turg‘unlikga yuz tutadi va oxir oqibatda 

---

8 
inqirozga mahkum bo‘ladi. Ma’naviy ma’rifiy ishlar yetarlicha olib borilmasa 
ma’naviy tahdidlarga yo‘l ochiladi. Ta’lim muassasalarida ma’naviy-ma’rifiy ishlarni 
tashkil etish ham ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-pedagogik jihatlariga ega. Masalaning 
ijtimoiy – siyosiy jihati respublikamizda keng amalga oshirilayotgan O‘zbekiston 
mustaqilligini mustahkamlash, halqning milliy tafakkurini rivojlantirish, buyuk 
davlatni barpo etish, umuminsoniy va milliy qadriyatlar uyg‘unligiga asoslangan 
fuqarolik jamiyatni qurish va buning uchun ma’naviyat va ma’rifatni takomillashtirish 
zaruriyatidan kelib chiqadi.
Mustaqillikni mustahkamlashda, asrlar davomida shakllangan milliy, ijtimoiy-
siyosiy qadriyatlarning roli va ahamiyati beqiyos darajada kattadir. Sharqona bosiqlik, 
yetti o‘lchab bir kesishlik, har qanday ijtimoiy-siyosiy voqealarni chuqur tahlil qilib, 
so‘ng munosabat bildirmoqlik kabi yuksak siyosiy madaniyat - shular jumlasiga kiradi. 
Aynan milliy g‘oya darslarida o‘quvchi yoshlar ongiga ana shunday milliy 
xarakterdagi ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-mafkuraviy qadriyatlarni singdirib borish 
alohida ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, dars jarayonlarida milliy g‘oya tamoyillarini 
demokratiyaning umumiy tamoyillari bilan uyg‘un holda yoshlar ongi va qalbiga 
singdirib borish lozim. Asosiy Qonunimizning 13-moddasida: “O‘zbekiston 
Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko‘ra inson, 
uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat 
hisoblanadi. Demokratik huquq va erkinliklar Konstitusiya va qonunlar bilan himoya 
qilinadi”.
Demak, o‘quvchi yoshlarga insoniylikning mohiyatini tushuntirib berish, ularda 
xalq, millat, Vatan manfaatini o‘z manfaatlaridan ustun qo‘ya olish fazilatini 
shakllantirish uchun ham milliy g‘oya fanini o‘qitishni yaxshilash, qolaversa, ta’lim-
tarbiya tizimida olib borilayotgan ishlar sifatini sifat bosqichga ko‘tarish talab etiladi. 
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti akademik 
I.A.Karimovning “O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura”, “Bizdan 
ozod va obod vatan qolsin”, “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir”, “Bunyodkorlik 
yo‘lidan”, “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlikka 
tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari”, “Yangicha fikrlash va ishlash 
davr talabi”, “Barkamol avlod orzusi”, “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda”, “Buyuk 
kelajak sari” nomli asarlari va risolalarida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 
2001, 2003, 2004 yillarda bo‘lib o‘tgan 2-chaqiriq VI, VII, IX, XI, XIV sessiyalarida 
so‘zlagan nutqlarida, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni va 
“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da O‘zbekistonda ta’lim tizimini, barkamol avlod 
tarbiyasi bilan bog‘liq yo‘nalishlar faoliyatini tubdan yaxshilashning nazariy- huquqiy 
asoslari chuqur ilmiy – falsafiy tahlil qilib berilgan.
Fikrimiz hulosasi sifatida shuni aytishimiz mumkinki, yuqorida keltirilgan 
meyoriy-huquqiy hujjatlarda o‘quvchi yoshlarni ma’naviy barkamol inson sifatida 
tarbiyalash sohasida quyidagi yo‘nalishlarni ilmiy asoslab berilganligini ko‘rish 
mumkin: birinchidan, o‘quvchi yoshlarni tarbiyalashda yuksak ma’naviy va axloqiy 
qadriyatlarga tayanish; ikkinchidan, o‘quvchilarda mustaqil dunyoqarash va erkin 

---

9 
tafakkurni shakllantirish; uchinchidan, o‘rta umumiy ta’lim va o‘rta maxsus kasb hunar 
ta’limi muassasalarida ta’lim tarbiya tizimi faoliyatini tubdan yaxshilash orqali 
hurfikrli, mutelik va jur’atsizlikdan xoli bo‘lgan, o‘z bilimi va kuchiga ishonib 
yashaydigan insonni tarbiyalash; to‘rtinchidan, o‘quvchi yoshlarning irodasini 
baquvvat, iymon-e’tiqodini mustahkamlashga xizmat qiladigan ma’naviy muhit 
yaratish va hokazo.