Andijon davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiyot fakulteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

10 
2. Milliy g‘oyani o‘quvchi yoshlar ongiga singdirishda ma’naviy-ma’rifiy 
ishlarni takomillashtirishning o‘rni va ahamiyati 
Hozirgi davrda yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish, ularni ma’rifatli va yuksak 
madaniyatli qilib tarbiyalash ta’lim muassasalari zimmasidagi mas’uliyatli, biroq 
sharafli vazifadir. Yoshlarga ma’naviy tarbiya berishning bosh maqsadi ularda 
mustaqillik tafakkurini shakllantirishga qaratilmog‘i lozim. Mustaqillik tafakkuri esa, 
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, yoshlarda O‘zbekistonning 
istiqboli va istiqloli haqida qayg‘urish, o‘zining va o‘z xalqining, vatanining qadru 
qimmati, or-nomusini anglab, uni himoya qilish, yuksak g‘oyalar, yangi fikriy 
kashfiyotlar og‘ushida mehnat qilib, iste’dodi bor imkoniyatini, kerak bo‘lsa, joinini 
yurt istiqboli, eliga baxshida etish kabi buyuk xislatlarni shakllantirishdan iboratdir. 
Shu boisdan ham bugungi kunda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni yanada takomillashtirishga 
ehtiyoj kelib chiqdi
1
.
Ma’naviy va ma’rifiy ishlar tushunchasi keng qamrovlidir. U o‘z yo‘nalishiga 
ko‘ra komil insonni tarbiyalash maqsadini qo‘yar ekan, bu vazifani ado etish murakkab 
va chuqur mazmunli vazifalarni bajarishni talab qiladi. Shu bois barcha ta’lim 
muassasalarida 1996-1997 o‘quv yilidan e’tiboran rahbarlarning ma’naviyat va 
ma’rifat ishlari bo‘yicha muovinlari lavozimlari ta’sis etildi. Ularning zimmasiga 
yoshlarni ma’naviy barkamol, ma’rifatli, yuksak madaniyatli qilib tarbiyalashdek 
sharafli vazifa yuklangan. Bu ishlarni ko‘ngildagidek bajarish uchun izlanish, harakat 
qilish taqazo etiladi. Ma’naviyat va ma’rifat sohasiga mas’ul kishilar bu yo‘lda bor 
imkoniyatlarini ishga solishlari kerakligini yaxshi tushundilar
2
.
Xalqaro maydonda globallashuv sharoitida mafkuraviy, g‘oyaviy va 
informatsion kurashlar kuchayib borayotgan hozirgi murakkab va tahlikali davrda 
ma’naviy-ma’rifiy ishlarni zamon talablari asosida tashkil etish, yoshlarimizni turli 
mafkuraviy xurujlardan himoya qilish, yurtdoshlarimizning hayotga ongli 
munosabatini shakllantirish, yon-atrofda yuz berayotgan voqealarga dahldorlik hissini 
oshirish, mamlakatimiz mustaqilligi, tinch-osoyishta hayotimizga xavf tug‘dirishi 
mumkin bo‘lgan tajovuzlarga qarshi izchil kurash olib borish vazifasi ushbu sohadagi 
ishlarni, yanada kuchaytirish maqsadida Respublika Ma’naviyat va ma’rifat 
kengashining faoliyati va tarkibiy tuzilishini qayta ko‘rib chiqish davr talabidan kelib 
chiqdi. Mamlakatimizda milliy g‘oya targ‘iboti va ma’naviy-ma’rifiy ishlarning 
samaradorligini, ularning hayotiyligi va ta’sirchanligini yanada oshirish maqsadida 
hamda Respublika Ma’naviyat va ma’rifat kengashining navbatdagi yig‘ilishida 
bildirilgan takliflarni inobatga olgan holda 2006 yil 25 avgustda Milliy g‘oya va 
mafkura Markazi tashkil etilgan. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish, milliy g‘oya 
va mafkurani, O‘zbekistonning mustaqil taraqqiyot strategiyasini, o‘zbek xalqining 
1
Toxiriyon A. va boshq. Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari. Toshkent., “Navro‘z”, 2015. 37-bet 
2
Bekmurodov. M, Yusupova. N - Madaniyat sotsiologiyasi., Toshkent., 2010. 41-bet

---

11 
buyuk davlat barpo etish to‘g‘risidagi maqsad-muddaolarini hisobga olgan holda, 
yoshlar qalbi va ongiga singdirishning muayyan tizimi va ustuvor yo‘nalishlari bor. 
Bunda jamiyat xayotining barcha sohalarini qamrab olishi ta’lim tarbiya, targ‘ibot 
tashviqotning samarali usul va vositalaridan oqilona foydalanishini taqozo etadi.
Milliy g‘oya va mafkurini singdirishda har bir ota-ona o‘z farzandining 
maktabgacha tarbiyasi, uning keyingi taraqqiyot davrida qanchalik ahamiyat kasb 
etishi, bu davr uzluksiz ta’lim va tarbiyaning muhim bosqichi ekanligini anglab yetishi 
kerak. Bunda oilaning ta’lim muassasalari tizimiga izchil uyg‘unlashuviga erishish 
zarur. Bu davrdagi barcha ta’lim beruvchi muassasalar mafkuraviy 40 tarbiyaning 
asosiy o‘choqlaridir. Mafkuraviy ta’lim jarayonida, barcha o‘quv qo‘llanmalari va 
darsliklar, ko‘shimcha adabiyotlarda: Vatan tuyg‘usini shakllantirish, ona tilimizga 
muhabbat uyg‘otish, milliy qadriyatlarga hurmatni kuchaytirish, ezgulik timsoli 
bo‘lgan ayolni ulug‘lash oilaning vatanparvarlik hissini tarbiyalashdagi rolini 
ko‘rsatish, mahalla demokratik darsxonasi va o‘z o‘zini boshqarish maktabi ekanligi 
to‘g‘risidagi omillar ustivor ahamiyat kasb etishi lozim. Jamoatchilik fikrini 
shakllantirish, milliy g‘oya va mafkurani yosh avlod ongiga singdirishda ommaviy 
axborot vositalari alohida o‘rin tutadi.
Ta’lim va tarbiya berish jarayonida ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish va 
mafkuraviy tarbiyaning eng ta’sirchan vositalaridan biri muloqot hisoblanadi, chunki 
inson qalbi va ongida shakllanadigan ruhiy qarash, e’tiqod, iymon, vijdon, mas’uliyat 
kabi fazilatlar tarbiyasida radio-televideniya, gazeta, jurnallar, badiiy hamda ilmiy 
adabiyotning o‘rnini e’tirof etgan holda shuni aytish mumkinki, yuzma-yuz keladigan 
fikr almashuv, insonning yuzi-ko‘ziga qarab turib aytiladigan bamani so‘z va 
hissiyotlarning o‘rni beqiyos. Shuning uchun ham har bir ota-ona bir gapni aytishi 
lozim bo‘lsa, bolasining yuzini o‘ziga qaratib olib zarur yuz qiyofasi va ko‘zidagi 
samimiyat bilan fikrni uqtira boshlaydi bunday muloqot samarali bo‘ladi. Shu bois 
auditoriyalarda o‘qituvchi bilan o‘quvchi, talaba va o‘qituvchi o‘rtasidagi muloqot 
ta’lim va tarbiya jarayonida katta ahamiyatga ega. Mafkurani amalga oshiruvchi shaxs, 
ziyoli pedagoglardan avvalo tajriba, bilimdonlik ishontira olish qobiliyati uning nutqi, 
o‘ziga ishonch va boshqalar talab qilinadi.
O‘qituvchilar o‘zida mavjud bilim, tushuncha g‘oyalarni asos qilib olgan holda, 
yoshlar, o‘quvchilar ongida mustahkam e’tiqodni shakllantirish, ta’sir ko‘rsatishdir. 
Bunda u muloqotning barcha samarali va ta’sirchan vositalaridan monolog, dialog, 
bahs-munozara kabilardan foydalanadi, aynan ana shu faoliyat har bir o‘qituvchi, ta’sir 
ko‘rsatuvchining ritorika asoslaridan xabardor bo‘lishini nutq mahoratini egallashini 
talab qiladi. So‘zlovchi nutqiy va nutqiy bo‘lmagan vositalardan o‘z o‘rnida maqsadga 
muvofiq foydalanishi kerak. Hissiy ta’sir usullari o‘rinli ishlatilgan qarashlar, imo-
ishora, mimika kabilar ham ta’sirni kuchaytiruvchi psixologik mexanizmlar ekanligini 
unutmaslik kerak. Mafkuraviy g‘oyalar turli badiiy va hujjatli filmlar, bolalar yoki 
kattalar uchun yaratilgan mulfilmlar orqali ham yetkazilishi mumkin, muhimi ular xalq 

---

12 
ma’naviyati, o‘lmas merosimiz, kelajakka ishonch uyg‘otuvchi mano-mazmun bilan 
yo‘g‘irilgan bo‘lishi kerak. Eng muhimi mamlakatimizda qabul qilingan Kadrlar 
tayyorlash Milliy dasturi har tomonlama, barkamol, bilimli, malakali yoshlarni voyaga 
yetkazishni jamiyatimiz tomonidan qabul qilingan tarixiy xujjat ekanini tushuntirish va 
uni amalga oshirishga butun kuchli safarbar etishimiz, yurt tinchligi, vatan ravnaqi, 
xalq farovonligi uchun xizmat qiladigan komil insonlarni tarbiyalash bizning 
muqaddas burchimizdir.
Hozirgi voqelikda Milliy g‘oya va yot mafkuralar orasidagi munosabatlar 
mafkuraviy kurash, mafkuraviy qarshi turish, psixologik urush shakllarida kechmoqda. 
Yot mafkuralar mafkuraviy kurashlarning ming yillik uslublarini, shuningdek, 
zamonaviylashtirilgan uslublari: axborot maydonini egallab olish; mafkuraviy 
diversiya, siyosiy indoktrinatsiya, mafkuraviy infiltratsiya, dezoriyentatsiya, 
mafkuraviy qo‘poruvchilik harakatlarini qo‘llash orqali xalqimizda O‘zbekistonning 
buyuk kelajagiga ishonchsizlik uyg‘otishga, davlat siyosatini obro‘sizlantirishga, 
odamlarning o‘zini Vatan, millat himoyasidan chetga tortishga, loqaydlikka erishishga 
intiladilar.
Bunda ular biror xususiy faktni umumlashtirish (ekstrapolyatsiya), yolg‘onni 
haqiqatga o‘xshatib tasvirlash, kichik muammodan katta yolg‘on yasash, bir narsani 
takrorlayverish, tuyg‘uni aqldan ustun qo‘yish, tinglovchining shaxsiy manfaatni 
birinchi o‘ringa qo‘yib, (unga do‘st bo‘lib ko‘rinish) “hasratlashish”, hukumatlarni 
xalqlarga yomon ko‘rsatish, millat dushmanlariga rahmdillik, hamfikrlik tuyg‘ularini 
uyg‘otish, masalan odamlarga tanish, qadrdon ma’lumotlarni ishlatib, (falon joyda 
falon voqea bo‘ldi), deb rostga yolg‘onni ulab yuborish uslublaridan mafkuraviy 
kurashda foydalanayapti. Har qanday jamiyat bunday makkor tahdidlarni yengishi 
uchun o‘zida ogohlik, mafkuraviy xavfsizlik, to‘kislik, jangovarlik, safarbarlik, 
umummilliy birlik kabi ijtimoiy sifatlarga ega bo‘lishi kerak. Buning uchun Milliy 
istiqlol mafkurasining yot mafkuralarga qarshi kurash uslublari, jumladan, buzg‘unchi 
g‘oyalar mohiyatini fosh qilishga qaratilgan targ‘ibot, mafkuraviy monitoring va 
tahdidlar mohiyatini xalqimiz ongi va qalbiga yetkazish, jaholatga qarshi ma’rifat 
tarqatish uslublaridan doimo va hamma joyda foydalanish taqozo qilinadi
1
.
Diniy aqidaparastlik va boshqa yot mafkuralar eng avvalo yoshlarning ayrim 
qismining g‘oyaviy-siyosiy tajribasizligiga tayanadi. Yot mafkura va buzg‘unchi 
ta’sirlar bilan kurash mafkuraviy tarbiyada loqaydlik, befarqlik kayfiyatining har 
qanday 
ko‘rinishlariga 
murosasizlikni 
taqozo 
qiladi. 
Qarshi 
targ‘ibot 
samaradorligining zaruriy tamoyillaridan biri - uning tezkorligida bo‘lib, unda 
muayyan mintaqaviy sharoitlarni, kishilarning yosh xususiyatlarini, oliy o‘quv 
yurtining u yoki bu muddatda hal qila olishi mumkin bo‘lgan mafkuraviy 
imkoniyatlarini hisobga olish ko‘zda tutiladi. Shaxsning mamlakat ichkarisida va 
1
Toshmatova. K - Madaniy-marifiy faoliyat va sog'lom mafkurali insonni tarbiyalash. BMI., Toshkent., 2012. 24-bet 

---

13 
tashqarisida sodir bo‘layotgan voqealarni mustaqil tahlil qila olishi, mafkuraviy 
immunitetni mustahkamlaydi. Chunki mafkuraviy tahdid o‘zining mazmuni, 
tamoyillari, uslublari va shakllariga ko‘ra murakkab hodisadir. Unga: Mustaqil 
O‘zbekistonning hayotiy yutuqlarini dalil-isbotsiz ataylab qoralash, mustaqillikka 
erishgan mamlakatlarning hammasida bor bo‘lgan umumiy muammolarni “faqat 
O‘zbekistonda bor” deb talqin qilish, erishilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat yutuqlari 
mohiyatini, hukumatimizning tashqi va ichki siyosatini soxtalashtirish, buzib 
ko‘rsatish.
Ayrim mamlakatlar turmush tarzi, siyosiy tizimini bir yoqlama ko‘kka ko‘tarish; 
milliy g‘oyalarimizni obro‘sizlantirish; ko‘p millatli O‘zbekistonda aholi o‘rtasida 
ijtimoiy hamkorlikni buzishga qaratilgan kayfiyatlarni tarqatish va nizolar keltirib 
chiqarishga urinish; odamlarning diniy tuyg‘ularini junbushga keltirish, diniy 
yovqarashni paydo qilish kabi yo‘nalishlar xosdir. Globallashuvning ana shunday 
murakkab sharoitida birinchi Prezidentimiz Islom Karimov atrofiga jipslashib u olib 
borayotgan siyosatni xalqimiz, yoshlarimiz ongiga singdirish uchun bor kuchi bilan 
harakat qilayotgan juda katta ziyolilar otryadi mavjud. Ular Vatan manfaatlarini, 
xalqimizni turli xil ma’naviy taxdidlardan himoya qilishga doimo shaydirlar. “Yuksak 
ma’naviyat-yengilmas kuch” asarida aytilganidek “o‘qituvchilar va shifokorlar, 
madaniy oqartuv muassasalaridagi va boshqa sohalardagi ko‘plab mutaxassislar – 
chinakam ziyolilardir. Ayniqsa, olimlar va ijodkor xodimlarimizga e’tiborni 
kuchaytirish kerak.Chunki ma’naviy boyliklarni aynan shular yaratadi. Ularga 
g‘amxo‘rlik qilish, samarali faoliyati uchun barcha zarur moddiy-ma’naviy sharaitlarni 
yaratib berish davlat hokimiyati va xo‘jalik tashkilotlari rahbarlarining burchi va 
mas’uliyatli vazifasidir”.
Ma’naviy - ma’rifiy va mafkuraviy targ‘ibot ishlari hech qachon hozirgidek 
dolzarb vazifaga aylanmagan. Ma’naviy islohotlar davlat siyosatining ustuvor 
yo‘nalishi bo‘lgani, mafkuraviy tahdid va axboriy xurujlar ko‘payib borayotgani, 
odamlar ongi va qalbini egallash yo‘lidagi kurash jarayonlari kuchaygani uchun 
hayotning barcha jabhalari, ishlab chiqarishning hamma sohalari, aholining hamma 
qatlamlari orasida ma’naviy - ma’rifiy va mafkuraviy sohada jadal ishlarni amalga 
oshirish targ‘ibotchi oldidagi eng muhim vazifa hisoblanadi. Shuning uchun ham 
ma’naviy - ma’rifiy va mafkuraviy targ‘ibot ishlari qanday dastur va yo‘nalish, qaysi 
ko‘rsatma va qo‘llanma, qanaqa reja asosida, qay saviyada, kimlar tarafidan olib 
borilayotgani g‘oyat muhim masala bo‘lib turibdi. O‘sib kelayotgan yosh avlod qalbida 
yuksak ma’naviy fazilatlarni shakllantirishda, ularda milliy ong va g‘ururni 
uyg‘otishda, Vatan, millat va istiqlol taqdiri uchun faol kurashchi fuqarolarni 
tarbiyalab, voyaga yetkazishda muzey, teatr va kutubxonalar, bugungi kun ta’biri 
axborot resurs markazlarining alohida o‘rni bor.
Bu kabi muassasalar mustaqil Respublikamiz fuqarolari ma’naviy dunyosini 
boyitish, ularni go‘zal narsalarning hammasidan bahramand qilish, kishilar qalbiga 

---

14 
tezroq yo‘l topish, estetik hissiyotiga kuchli ta’sir qilish, hayotiy voqea-hodisalarni 
chuqur mushohada etishga da’vat etish kabi ajoyib xususiyatlarga ega. Shuning uchun 
pedagog-o‘qituvchilar o‘z faoliyatida mazkur muassasalarning yoshlarni yuksak 
ma’naviy-ahloqiy ruhda tarbiyalashdagi badiiy ta’sir etishdek vositalik xususiyatidan 
imkoni boricha kengroq foydalanishlari muhim ahamiyatga ega
1
.
Ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish metodikasini yaratish eng muhim 
vazifalardan biridir. Chunki har qanday ma’naviy-ma’rifiy tadbir metodik jihatdan 
puxta ishlab chiqilmasa quruq safsatabozlikdan nariga o‘tmaydi. Shu sababli birinchi 
Prezident o‘zining “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” asarida ta’kidlaganidek 
“Hozirgi vaqtda ko‘z o‘ngimizda dunyoning geopolitik, iqtisodiy va ijtimoiy, axborot-
kommunikatsiya manzarasida chuqur o‘zgarishlar ro‘y berayotgan, turli mafkuralar 
tortishuvi keskin tus olayotgan bir vaziyatda, barchamizga ayonki, fikrga qarshi fikr, 
g‘oyaga qarshi g‘oya, jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish har qachongidan ko‘ra 
muhim ahamiyat kasb etmoqda”. Ma’naviy va ma’rifiy ishlar yuzasidan o‘tkaziladigan 
tadbirlarning muayyan majmui xalqimizning tarixi, urf-odatlari, rasm-rusmlari asosida 
tayyorlanib, talaba-yoshlarda milliy qadriyatlarimizga hurmat uyg‘otish ruhida 
o‘tkazilishi muhimdir. Shuni ham aytish kerakki bunda milliy o‘ziga xoslikka haddan 
tashqari e’tiborni qaratish, boshqa millatlarning an’analari, urf-odatlarini ozgina 
bo‘lsa-da kamsitish, behurmat qilish kabilarga mutlaqo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Milliy 
qadriyatlarga bag‘ishlab tashkil etiladigan tadbirlar umuminsoniy qadriyatlar bag‘rida, 
u bilan ichki, uzviy aloqadorlik tarzida o‘tkazilishi lozim. Jumladan, xalqimizning 
to‘ylari haqida gap ketganda, bir mintaqada tarixan yonma-yon yashab kelgan, hozir 
Respublikamizda bahamjihat istiqomat qilayotgan turli millat va elatlarning to‘ylari 
bilan qiyoslab, boshqa millat va elatlarning to‘ylariga ham hurmat hissini uyg‘otgan 
ma’qul. Ayni paytda, xalqimizning to‘ylaridagi ayrim nomaqbul jihatlarga, jumladan 
ortiqcha sarf- harajatlarga, keragidan ziyod hashamlarga, shuhrat orttirish maqsadida 
“behuda bel sindirishga” urinishlarni tanqidiy baholashlarga ham ozgina bo‘lsa-da, 
e’tibor berilgani durust.
Natijada, bunday tadbirlarning ma’rifiy jihati kuchayadi. Ma’naviy va ma’rifiy 
ishlarning muayyan majmui Navruz bayrami singari xalqimizning ajoyib an’analarida 
ham o‘z ifodasini topishi mumkin. Bunday sanalarni nishonlaganda ham talaba-
yoshlarga ma’naviy va ma’rifiy jihatdan tarbiya berish masalasiga alohida e’tiborni 
qaratish kerak. Jumladan, Eron va Turonzamin xalqlarining talaygina an’analari, urf-
odatlari rusm-rusumlari, umuman turmush tarzidagi umumiylik, mushtaraklik 
mavjudligi misolida azaldan ushbu mintaqadagi xalqlarning o‘zaro iqtisodiy va 
madaniy aloqalari mavjudligiga e’tiborni qaratish va Navro‘z singari bayramlar 
qardosh xalqlar, qo‘shni xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik, hamjihatlik, totuvlikni 
1
Toshmatova. K - Madaniy-marifiy faoliyat va sog'lom mafkurali insonni tarbiyalash. BMI., Toshkent., 2012. 28-bet 

---

15 
mustahkamlashga xizmat qilib kelganini ta’kidlash joiz. Bu bilan Navro‘z bayrami 
tashkilotchilari talaba-yoshlarda baynalmilallik, do‘stlik va o‘zaro xayrixohlik 
tuyg‘ularini kuchaytirishga muvaffaq bo‘ldilar. Aslida, qadimdan yetib kelgan an’ana 
va rasm-rusumlarni nishonlashdan ko‘zlangan maqsad ham shudir.
Ta’kidlash lozimki, Navro‘z bayramiga diniy tus berish o‘zini oqlamaydi. 
Umuman, talaba-yoshlarga diniy - ma’rifiy tarbiya berishda ham Respublika 
hukumatining dinga bo‘lgan munosabatini aniqlashtiruvchi, belgilovchi, shuningdek 
vijdon va e’tiqod erkinligiga oid hujjatlari doirasida ish tutmoq kerak. Aks holda 
kutilmagan, noma’qul natijalar kelib chiqishi mumkin. Biz so‘z bilan aytganda, 
ma’naviy ma’rifiy ishlarni to‘g‘ri tashkil etish milliy g‘oyani o‘quvchi yoshlar ongiga 
singdirishda eng muhim omillardan biri bo‘lib xizm at qilishiga shak-shubha yo‘q. 
Ma’naviy-ma’rifiy ishlarni jonlantirish orqali mafkuraviy targ‘ibot va tashviqot 
ishlarini tashkil etishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish, uzviylik, meyor, 
davomiylik tamoyillariga alohida rioya etish zarur.
O‘zbekistonda mafkuraviy jarayonlarni tashkil etishning ustuvor yo‘nalishlari 
quyidagilar: Mafkuraviy ishlarni tashkil etishda, bu mas’uliyatli ishni shu sohaning 
mutaxassislariga topshirish. Bunda bilim, hayotiy tajriba va notiqlik talablariga rioya 
etiladi. Ijtimoiy muhit hisobga olinishi lozim Targ‘ibot, tashviqotda uzviylik talab 
etiladi. Targ‘ibot – tashviqot ishlarini doimo takomillashtirib borish, yangi usullarni 
ishga solish lozim bo‘ladi. Bu ishni quruq rasmiyatchilikka, majlisbozlikka aylantirib 
yubormaslik kerak. Ishning samarasini monitoring orqali yakunlab borish talab etiladi. 
Milliy g‘oyani targ‘ibot-tashviqot qilishda quyidagi tashkiliy tamoyillarga e’tibor 
qilish lozim: Keng qamrovlilik, jamiyatning barcha a’zolarini jalb qilish. Uzluksizlik, 
davomiylik, ta’lim tizimining barcha sohasini, maktab, litsey, kollej, oliy o‘quv 
yurtlarini, o‘quv rejalari, darsliklarda o‘z ifodasini topishi kerak. Bosqichma – 
bosqichlik, o‘quvchilarning bilim darajasi, yoshi, intellektual imkoniyatini hisobga 
olish.
Meyoriylik hayotdan uzilib qolmaslik Shaxsiy ibrat, targ‘ibotchi, tarbiyachilar, 
korxona, xo‘jalik raxbarlari, hukumat va jamoat tashkilotlari rahbarlari, hamma 
jihatdan namuna bo‘lishlari talab etiladi. Uzundan – uzoq ma’ruza emas, suhbat, 
munozara, bahs, davra suhbatlaridan keng foydalanish talab etiladi. Eng muhimi milliy 
g‘oya yuzasidan olib boriladigan targ‘ibot ishlarida o‘quvchilarning yoshi va 
intellektual salohiyatini hisobga olgan holda turli usul va vositalardan foydalanish 
lozim. Targ‘ibotning dastlabki bosqichi sinf, auditoriyani o‘ziga jalb qilishdir. Albatta, 
darhol mavzudan so‘z yuritmasdan, bir necha daqiqa ular bilan yaqindan suhbatlashib, 
so‘ngra asosiy masalaga o‘tilsa yaxshi samara beradi. Keyingi bosqich – masalani 
tushuntirish maqsadi bosqichi bo‘lib, qo‘yilgan har bir masalani sodda, aniq, 
turmushdan olingan dalillar, ma’lumotlar bilan bog‘lab tushuntirilsa hamda zarur 
o‘rinlarda buyuk allomalarimiz asarlaridan olingan pandu nasihatlari, hikmatlari, xalq 
matallaridan foydalanilsa o‘quvchining ongi va hissiyotiga ta’sir qiladi.

---

16 
Natijada milliy g‘oya o‘quvchilarning ongi va qalbiga yetib boradi, ishonch va 
e’tiqodini shakllantiradi. Shunday qilib, mafkuraviy tarbiya jamiyatimizning barcha 
sohalarida, iqtisodiy va madaniy yuksalishimizda, bunyodkorlik ishlarimizda, 
xalqimizning erkin va farovon hayotini ta’minlashda qudratli ma’naviy qurol xizmatini 
bajaradi. Ma’naviyati yuksak xalq – yengilmas xalqdir. Shu boisdan ham yoshlarni 
milliy g‘oya ruhida tarbiyalashni ta’minlashning g‘oyat muhim shartlaridan biri – bu 
ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, umumtalim, akademik litsey va kasb-
xunar kollejlari, oliy o‘quv yurtlarida ommaviy axborot vositalaridagi materiallarni 
tahlil qilishga, o‘quvchi yoshlar va talabalarni yot mafkuralar ta’siridan himoya 
qilishga qaratilgan tadbirlarni yo‘lga qo‘yish, ommaviy axborot vositalarining 
samaradorlik darajasini o‘lchash va tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.
Xulosa qilib aytganda, ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish usullari, 
texnologiyalari, ustuvor yo‘nalishlari XXI asrda insoniyat o‘z taraqqiyotining sifat 
jihatidan yangi pallasiga qadam qo‘ydi. Dunyoda katta o‘zgarishlar sodir bo‘layotgan 
bugungi kunda ijtimoiy makonni o‘zlashtirishning yangi usullari, jumladan, yangi 
texnologiyalar keng rasm bo‘ldi. Texnologiyalar asri deb atalayotgan XXI asrda ishlab 
chiqarishda joriy etilgan yangi texnologiyalar mehnat samaradorligini misli 
ko‘rilmagan darajada o‘stirib yubordi. Biroq yangi texnologiyalar faqat sanoat va 
qishloq xo‘jaligida qo‘llanilmayapti, balki ma’naviy, mafkuraviy jarayonlarda ham o‘z 
samarasini ko‘rsatmoqda. Mamlakatimizdagi mafkuraviy jarayonlarga ham shu nuqtai 
nazardan yondoshish ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil qilishda zamonaviy 
texnologiyalardan foydalanish zaruratini ko‘rsatadi. Ma’naviyat va ma’rifat g‘oyalarini 
xalq qalbi va ongiga singdirish muayyan texnologiya asosida olib borilganida 
tadbirlarning ketma-ketligi, miqyosi va meyori, davomiyligi va tamoyillari singari 
jihatlar qamrab olinadi. Ularning muhimligi shunda ko‘rinadiki, masalan, targ‘ibotda 
meyorning buzilishi, milliy mafkura to‘g‘risida hadeb va noo‘rin gapiraverish, meyorni 
bilmaslik teskari samara berishi mumkin. Targ‘ibot texnologiyasi ma’naviy-ma’rifiy 
ishlar, milliy g‘oya va mafkura mazmun-mohiyatiga mos bo‘lgan taqdirdagina kutilgan 
natijaga erishish mumkin. Milliy g‘oya va O‘zbekiston tajribasi ko‘tarilgan masalaning 
muhimligi O‘zbekistonda ham bu borada amalga oshirilayotgan ishlarni tahlil qilishga 
undaydi. E’tibor berib qaraydigan bo‘lsak, bizda “fuqaro tarbiyasi” haqida kam 
gapiriladi. Lekin bizda bu vazifa o‘z holiga tashlab qo‘yilgan emas.
O‘zbekistonda fuqaro tarbiyasi davlat siyosatining ustuvor sohasi bo‘lib, asosan 
ikki yo‘nalishda: Kadrlar tayyorlash milliy dasturi doirasida va milliy istiqlol g‘oyasini 
singdirish vositasida amalga oshirilmoqda. Ko‘rinib turibdiki, bizda ham fuqaro 
tarbiyasini amalga oshiruvchi maskan sifatida maktab tanlangan. Chunki maktabda 
bola bilim olishdan tashqari shaxs sifatida ham shakllanadi. Demak, maorifga millatni 
tarbiyalashdek mas’uliyatli vazifa yuklangan. Lekin ta’lim tizimida targ‘ibot-
tashviqotdan maqsad – faqat bilim berish emas, balki kishini biror harakatga undashdan 
iborat ekanligini unutmasligimiz lozim. Masalaga ana shu jihatdan qaraydigan bo‘lsak, 

---

17 
milliy g‘oya va mafkura o‘qitilayotgani hali odamlar ongiga mafkura singdirilyapti 
degani emas. Demak, mafkuraviy maqsadlarni aniq o‘quv vazifalari shakliga 
keltirishimiz, milliy g‘oya va mafkuradagi asosiy g‘oyalarning amaliy harakatlarga 
aylanishiga erishishimiz zarur.
Ma’naviy-ma’rifiy ishlar vositasida milliy g‘oyani o‘quvchilar ongiga 
singdirishda ta’lim jarayoni tarbiya bilan uzviy bog‘liqligini tashkil qiluvchi, har bir 
fanni о‘qitishdan kо‘zlangan maqsadni belgilashda uning tarbiyaviy tomoniga e’tibor 
berish, tarbiyachini ma’naviy shakllantirishga oid tarbiyaviy tadbirlardan samarali 
foydalanish, ta’lim jarayonini hayot bilan, amaliy bilim bilan chambarchas bog‘liq 
xolda tashkil qilish kerak. Chunki sog‘lom avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishdek 
ma’suliyatli va sharafli vazifani о‘z zimmasiga olayotgan о‘qituvchi, avvalo, о‘z 
yuksak ahloqi, ma’naviy yetuk, milliy qadriyatlarga, istiqlol g‘oyalariga sodiq, siyosiy, 
iqtisodiy, huquqiy bilimlardan xabardor bо‘lgan mukammal inson bо‘lishi zarur.
Inson asosan ikki yо‘l bilan tarbiyalanishi mumkin: birovlarning bevosita ta’siri, 
ya’ni о‘rgatishi, shuningdek, donolar fikrlari, о‘gitlari va asarlarini о‘qitish orqali; 
inson о‘zini fikrlashi, odamlar hayoti harakatidan, qilgan va qilayotgan ishlaridan 
tegishli xulosalar chiqarib olish; eng qudratlisi – tafakkuri vositasida tarbiyalanishi 
mumkin. Yuqorida ta’kidlanganidek, insonning insonligi birinchi navbatda uning 
ma’naviy-axloqiy jihatidan barkamolligi, pokligi bilan belgilanadi. Ma’naviy-ahloqiy 
tarbiya tushunchasi keng qamrovlidir. Ma’naviy-ahoqiy barkamol inson ota-onasi, 
farzandlari, qarindoshlari, xullas, butun oila a’zolari, qо‘ni-qо‘shnilari, mahala-kuyi, 
qishloqdoshlari va butun mamlakat xal farovonligi haqida qayg‘uradi, tevarak atrofni 
о‘rab olgan insonlar unga kerak bо‘lgani singari, о‘zi ham ularga kerakli bо‘lishiga 
intiladi, odob-ahloqi, fe’l-atvorini yoqimli qilishni insoniy burch deb hisoblaydi, ota-
bobolardan yodgor bо‘lib qolgan madaniy merosni qadrlaydi, milliy qadriyatlarni 
e’zozlaydi va ularga sodiq bо‘lib qoladi, vatanparvarlik, xalqparvarlik. insonparvarlik 
tuyg‘ulari barqaror bо‘ladi, о‘zaro muomala-munosabatda о‘rnak bо‘lishga moyil 
bо‘ladi; birovning og‘irini yengil qilishni odat qiladi, umumxalq ma’qullagan va 
hukumat tomonidan qabul qilingan Konstitutsiyani hurmat qiladi va unga sadoqat 
namunalarani amalda kо‘rsatadi; diyonat va adolat, mehr-shavqat va ezgulikni himoya 
qiladi; va’daga vafoli bо‘lishni о‘ziga kasb qilib oladi. О‘sib kelayotgan yosh avlodda 
ana shunday fazilatlarni shakllantirish – milliy g‘oyamizning eng ezgu maqsadidir. 
Bunday maqsadga erishishda ma’naviy-ma’rifiy ishlar muhtim ahamiyat kasb etadi. 

---

18