Andijon davlat universiteti filologiya va tillarni o’qitish fakulteti

Ul kishilik olmoshi bo’lib kelgandagina alar shaklida ko’plik formasi yasaladi.
Ravish. Navoiy tilida hozirgi o’zbek tilida iste`moldan chiqqan ravishlar bor. Masalan, base, asru, burna, tanla kabi ravishlar shular jumlasidandir. Basi ravishi o’zbek tiliga tojik tilidan o’tgan bo’lib, «behad», «ko’p» va «juda» ma`nolarida ishlatiladi.
Bog’lama ish, sifatdosh va ravishdon bilan ifodalangan kesimni shakllantirib, uning shaxs-sonini ko’rsatuvchi yordamchi so’zdir.
Navoiy tilidagi birinchi va ikkichi shaxs bog’lamalari shaklan olmoshdan farq qilmaydi. Chunki Navoiy tilida bu bog’lamalar men (hozirgi o’zbek tilida-man), sen (hozirgi o’zbek tilida-san), biz (hozirgi o’zbek tilida - miz) va siz (hozirgi o’zbek tilida- siz) shakllariga ega.
Lekin bog’lamalarni, tarixan olmosh bo’lishiga va shaklan olmoshga o’xshash bo’lshiga qaramay, olmosh deb atay olmaymiz. Chunki men, sen, biz olmoshlari shu shaklga ega bo’lgan bog’lamalradan faqat bir jihatdan, ya`ni tovush tarkibi nuqtai nazaridan farq qilmaydi, ammo fonetik belgilari hamda leksik va grammatik xususitlariga ko’ra butunlay farq qiladi. Umuman, Navoiy asarlari tili haqida quyidagicha xulosa chiqarishimiz mumkin:
Navoiy ijodi 15 asrning ikkichi yarmi o’zbek adabiy tilining rivojlanish tarixida juda muhim o’rin tutadi. O’zbek adabiy tili o’ziga xos fonetik va grammatik xususiyatlari (unlilar konvergentsiyasi, undoshlar, ba`zi morfologik forma va sintaktik konstrukturalar) mana shu davrdan rivojlana boshlagan edi.
Alisher Navoiy o’zining barakali ijodi bilan o’zbek klassik adabiyotni yuksak pog’onaga ko’tardi. O’zbek adabiy tilining rivoji uchun ham juda salmoqli hissa qo’shdi. Alisher Navoiy shoh asarlari 15 asr o’zbek tilini o’zida aks ettirgan bo’lib, o’zbek tili tarixini o’rganish uchun eng boy manba hisoblanadi.
Navoiyning tilning lug`at boyligi, lug`aviy birliklarning turlicha uslubiy maqsadlarda qo`llash haqidagi fikrlari muhim ahamiyatga egadir. U ikki tilning lug`atini bir-biri bilan qiyosiy tarzda o`rganar ekan, fors-tojik tilida muqobil bo`lmagan ko`plab o`zbek so`zlarini keltiradi.

Mansabda kurchi, suvchi, xazinachi, yurtchi, shilonchi,va hunar-peshada quriqchi, tamg`achi, xalvochi, kemachi, kuychi, qushchi kabi.so`zga bir «voz»va «lom» qochish orqali harbiy va bazm sohalariga xos belgi bildiruvchi ot-sifat hosil bo`ladi: xirovul, qorovul, suzovul, bakovul, chiqvul, yasovul kabi so`zlarga«lom qo`shib, sifat ma`nosidagi yasol, kabol, tunkol, sevargol kabi.

Navoiyda so`z yasalishida quyidagilarni ko`rish mumkin:

1. Agar tilga xos mutoala shakli- ikki va undan ortiq shaxslar xarakatini anglatgan birgalik shakli fors-tojik tilida yo`q, o`zbek tilida esa bir «chin» harfi qo`shish orqali ifodalanadi: chopishmoq, topishmoq, qichishmoq, o`pishmoq kabi:

   
   

2. Arabiy ikki maf`ullik fe`llar (vositali ob`ektli buyruq ma`nosi) ham sortlarda yo`q, turklar bir harf qo`shish orqali bu ma`noni juda qisqa va aniq ifodalaydilar: kildurg, yashurt, chikart kabi:

   
   

3. Harakatning gumon bilan bajarilishini ifodalaydi borgudek yrgudek, kelgudek, bilgudek, aytgudek shakllar ishlatiladi:

   
   

4. Fe`l oxiriga bir «chim» qo`shish orqali harakatning bajarilishi sur`ati, ezlik ifodalanadi: tegach, aytkach, borgach, ergoch, topgoch, sotgoch: «re» harfini qo`shish bilan muolag`a, kuchaytirish anglashiladi: bilakur, ketakur, etakur:

   
   

5. Sifatlarda belgining ortiqligi, mubolag`a ma`nosida oldidan bir «r», «mim,» harfi qo`shadilar: or-oq, qor-qora, qip-qizil, ko`m-ko`k, yam-yashil, bo`m-bo`sh kabi.

   
   

«Muhokamat – ul lug`atayin» asari 1499 yilning dekabrida yozib tugallandi. Navoiy bu asarida turk - o`zbek tili bilan sort fors- tojik tilini bir-biriga qiyoslash asosida o`rganadi. Ma`lumki, Navoiy yashagan davrda o`zbek adabiyoti, o`zbek adabiy tilning rivojlanishida Xorazmiy, Gadoiy,Yaqiniy,Amriy, Atoiy,Sakkokiy va ayniqsa Lutfiy o`z asari bilan katta hissa qo`shdilar.Bu haqda Navoiy sShunday deydi:«...Xologuxok (Xolakuxon) zamonidin, sultoni sohibqiron Temur Kuragon zamonidin farzandi xalafi hoxrux Sultonning zamonini oxirigacha turk tili bilan shuaro paydo bo`ldilar, ...Sakkokiy va Xaydar Xorazmiy va Atoiy, Muqimiy va Yaqiniy va Amiriy va Gadoiydeklar va forsiy mazkur bo`lgon shuaro mukoba asida kishi paydo bo`lmadi, bir Mavlono Lutfiydin o`zgakim, bir nechta matla`lari borkim, tab` axli qoshida ukusa bulur».

hunga qaramay, o`zbek adabiyotida hali badiiy-g`oyaviy jihatdan yuksak asarlar juda kam edi. O`zbek adabiy til va jonli so`zlashuv tilining boy imkoniyatlari hali to`laligicha namoyon bo`lgan emas edi, uning boy xazinasi shoirlar nazaridan yashirin qolib kelmoqda edi. «Bu alfoz va iboralarda bu nav`daqoyiq ko`pdurkim, bu bukunga degincha hech kishi haqiqatga mulohaza qilmagal jihatidin bu bu yashurun qolibdur». Bu davrlarda fors-tojik adabiy tili va adabiyoti esa ko`p asrlik katta taraqqiyot yo`lini bosib o`tgan edi, uning lug`at boyligi, xilma-xil badiiy tasvir vositalari, uslub rang-barangligi va imkoniyatlari buyuk so`z san`atkorlari tomonidan mukammal ishlanib sayqal topgan edi. Fors-tojik adabiyoti haqida, uning imlo-qofiya va lug`ati haqida bir qator kitoblar, tazkiralar ham yaratilgan edi. hu sababdan shoirlar nazdida bu tilda she`rlar bitish, asarlar yozish bir muncha osonroq va engilroq ko`rinar edi. Hatto ko`pgina o`zbek yozuvchi-shoirlari ham o`z asarlarini ona tilida emas, balki fors-tojik tilida yozar edilar. Buni Navoiy ham qayd qiladi: «Va hunariz turkning sitam zarif yigitlari osonlikka bo`la forsiy alfoz bila nazm ayturga mashg`ul bulubturlar». Xolbuki, turkiy elatning nufuzi ancha ko`paygan, mavqei kengaygan bir davrda mamlakatda ko`proq xalq bilan xalq tilida so`zlashishi lozim edi.

Buning ustiga o`zbek kitobxonlarining fors-tojik tilini bilgan o`qimishli bir qismidan tashqari, xalqning asosiy ko`pchiligi bu adabiyotdan bahramand emas edi. Buni yaxshi tushungan Navoiy «Arbain» asarida bunday deydi:

Forsiydonlar aylabon idrok,

Oriy erdi bu naf`din atrok.

Istadimki, bu xalq ham bori

Bo`lmagaylar bu naf`din oriy.

Binobarin dastlab Navoiyning o`zi fors-tojik adabiyoti namunalarini chuqur o`rgandi, Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Hoqoniy, Anvariy, Sa`diy, Hofiz Fariddin Attor, o`z ustozi va do`sti Abduraxmon Jomiy va boshqalarning boy adabiy merosini o`zlashtirdi, ularning adabiy-ijodiy an`analarini ona tilida davom ettirdi, «Xazoyin-ul maoniy»dagina 16 xil adabiy janrda asarlar yaratdi. Buyuk shoir «Xamsa», «Lison-ut tayr» , «Maxbub-ul qulub», «Nazm-ul javohir», «Nasoim-ul muhabbat», «Arbain» singari shox asarlar bilan o`z xalqining adabiy-badiiy durdonalardan bahramand qildi, ayni zamonda o`z xalqi orasidan etishib chiqqan shoirlar ona tilida asarlar yaratishga da`vat etdi.

Navoiy «Muhokamat –ul Lug`atayn»da o`zbek tilining boyligi, uning katta imkoniyatlarga ega ekanligini asoslab bergandan keyin shoilarga murojaat qilib bunday deydi: «Andin so`ngrakim, turk tilining jome iyati muncha daloil bila sobit bo`ldi, kerak erdimki, bu xalq orasidin paydo bo`lg`on tab` salohiyat va tab`larini o`z tillari torg`och, o`zga til bila zohir qilmasa erdi va ishga buyurmasalar erdi. Va agar ikkalasi til bila aytur qobiliyatlari bo`lsa, o`z tillari bila ko`proq aytsalar erdi va yana bir til bila ozroq aytsalar erdi. Va agar mubolag`a qilsalar, ikkalasi til bila teng aytsalar erdi. Bu ehtimolga xud yo`l bersa bo`lmaskim, turk ulusining xush tab`lari majnun sort tili bila nazm aytkaylar va bilkul turk tili bila aytmagaylar, balki ko`pi ayta olmagaylar...».

Navoiy ona tilini forsig`oylar tanasidan butunlay xolos etish uchun ona tilini tahqirlagan, uni mensimagan shoirlarga qarshi keskin kurash olib bordi. U ilm-fanda arab tili va badiiy adabiyotda fors-tojik tili an`analarini keskin rad etdi, ona tilining boyligini, badiiy-uslubiy vositalari, imkoniyatlarini namoyish etdi. hoir barcha badiiy asarlari «Majois-un nafois» va boshqa ilmiy asarlarini ona tilida yaratdi.

Navoiy «Muhokamat-ul lug`atayn»da boshqa-boshqa oilaga mansub bo`lgan ikki tilni bir-biriga qiyoslab o`rganish orqali o`zbek tilining ham boy tillardan bo`lib, g`oyaviy-badiiy yuksak asarlar yaratishda u katta imkoniyatlarga ega ekanligini isbotlaydi, uning to`liq ma`noda rivojlangan adabiy til ekanligini amaliy ravishda va ilmiy-nazariy jihatdan asoslaydi.

«Muhokamat-ul lug`atayn» da muallif tilning lug`at boyligi, fonetik tuzilishi va grammatik shakllari bilan birga so`z va iboralarning uslub xususiyatlarini predmet, belgi, harakat kabilarni turli tomondan ixcham-qisqa va aniqroq ifodalashda ularning muhim ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatdi. M: «... Xusn ta`rifida ulug`roq xoldakim, turklar meng o kuyupturlar».

Bayt: «Aningkim, ol enginda meng yaratdi,

Buyi birla sochini teng yaratdi»

Deb yozadi shoir.

Yoki: «Vatomshimokki, g`oyat zavqdin bot ichmas va lazzat topa-topa oz-oz ichar. Bu grib mani adosida turkcha bu matla` bordurki»:

Bayt: «Sokiy, chu, ichib, manga tutar kush:

Tomshiy – tomshiy ani qilay nush», deydi.

Navoiy o`zbek tili bilan fors-tojik tilini qiyosiy o`rganish, o`zbek tilining lug`at boyligini ko`rsatishda xolisona fikrlarni bayon qiladi: birining ahamiyatini oshirib, ikkinchisini kamsitib qaramaydi. Balki har ikkalasi tilga barobar munosabatda bo`ladi, til hodisalarini, aniq faktlarni chuqur tahlil qilish asosida o`zbek tilining ham fors-tojik tili singari boy va go`zalligini, ixcham grammatik shakllarga ega ekanligini, unda chiroyli badiiy asarlar yaratish imkoniyatlari keng ekanligini namoyish qiladi. Bu haqda Navoiy sShunday deydi: «Bu so`zlardan xasm mundoq bilmasun va mudday bu nav` gumon qilmasunki, mening ta`bim turk alfozda muloyim tushgan uchun ta`rifida mubolag`a izxor qilurmen va forsiy iboratka munosabatim ozroq uchun inkor va nafiyga isror ko`rguzurmnkim, forsiy alfoz istifosin va ul iborat istixosin kishi mendan ko`prak qilmaydur erkin va salox va fazodin mendin yaxshiroq bilmaydur erkin...». Darhaqiqat fors-tojik tili Navoiy uchun ikkinchi ona tiliday bo`lgan. U yoshligida ijodiy faoliyatini shu tilda she`rlar mashq qilish, yozish bilan boshlagan,umrining oxirigacha «Foniy» taxallusi bilan g`azallar, rivoiy va qasidalar bitgan, maxsus devon tuzgan. Uning fors-tojik tilidagi asarlarini ustoz Jomiy ham yuqori baholagan.

Ikki tilni qiyoslab o`rganish jarayonida Navoiy bu tillarga boy barcha masalalarni to`la hal qilib berish vazifasini qo`ymaydi. U «Muhokamat-ul lug`atayn»da bu masalaning faqat bir tomoniga- asosan fors-tojik tiliga muqobil bo`lmagan o`zbekcha so`zlarni tahlil qilish bilan birga chegaralanadi, shular asosida ma`lum xulosalara keladi. Aksincha, fors-tojik tillarga arab tilidan kirib qolgan so`zlar haqida hech narsa demaydi. Xolbuki, o`zbek tilini himoya qilish, uni har xil ta`na- kamsitishlardan qo`tqarish uchun har ikkala tilning o`zaro bir-biriga ta`sirini ko`rsatish va shu orqali o`zbek tilining lug`at boyligi jihatidan badiiy asarlar yaratishga katta imkoniyatlarga ega ekanligini aniqlash lozim edi. To`g`ri, Alisher Navoiy arab va fors- tojik tillardan o`zbek tiliga kirib qolgan so`zlar haqida, o`zbek va fors-tojik tillarning o`zoro aloqasi haqida bo`nday deb ma`lumot beradi. «Har miqdorkim bu birining u biri bila omezish va gufti guzori bor, ul birining bu biri bila xamonchi takallum va guftori bor».

Ammo qiyosiy tadqiqot o`zbek tilining fors-tojik tiliga ta`sirini va aksicha fors-tojik tilning o`zbek tiliga ta`sirini kengroq aniqroq yoritishni taqazo etadi.

Demak, «Muhokomat- ul lug`atayn» o`zbek adabiy tilning takomiliga erishuvi uchun Navoiy olib borgan kurashining, u amalga oshirgan btun adabiy, ilmiy va ijtimoiy- siyosiy faoliyatining yakuni, umumlashmasi sifatida maydonga keldi.

Alisher Navoiyning tula asos bilan va haqli ravishda o`zbek adabiy tilining asoschisi deb hisoblaymiz. Bu albatta, Navoiy qandaydir yangi bir til yaratdi degan ma`noni anglatmaydi. Ammo Navoiyning buyuk xizmatlarini kamsitish ham adolatdan emas.

Shuni ta`kidlash kerakki, ikki shaxs, alohida bir kishi, hatto Navoiy singari daho iste`dod va qobiliyat sohibi bo`lsa ham, u o`z xalqi tilini yarata olmaydi. Biroq ona tilining takomili uchun, uning yashirinib yotgan juda katta imkoniyatlarini aniqlash va namoyon etishda nihoyatda vazifalarni bajarishi mumkin.

Alisher Navoiy XY asr o`zbek adabiy tili uchun, uning kelgusi istiqboli uchun ana sShunday buyuk xizmatlarini ado etdi. Jamiyatning, ijtimoiy hayotining til oldiga yangi yuksak talablar quyganligini yaxshi tushungan Navoiy xalq jonli tiliga, o`zidan oldin o`tgan va zamondosh shoir- yozuvchilarning tiliga asoslangan holda asarda tildan foydalanish usullari va yo`nalishlarini qaytadan ko`rib chiqdi va o`zgartirdi. Buning natijasida tilda yangi aniq, erkin, qisqa ranglar, bo`yoqlar paydo bo`ldi, xilma-xil voqea-xodisalarni, turlicha fikrlar va kechinmalarni badiiy tarzda chiroyli, ixcham, ta`sirchan qilib foydalanish imkoniyati yaratildi. Shuni ng uchun Navoiy adabiy tili o`sha davrdayoq uning zamondoshlari va izdoshlari tomonidan eng yaxshi erkin namunali til sifatida qabul qilingan edi. hu tariqa Navoiy she`riyati va nasriy asarlari tili uchun asos soluvchilik ahamiyatiga ega bo`ldi.

Navoiyning buyuk xizmati shundaki, uning asarlarida o`zbek adabiy tilining umumxalq me`yorlari ishlab chiqildi va qat`iylashtirildi. Bu me`yorlar uning zamondoshlari va keyingi avlodlar tomonidan to`la ma`qullandi, yana rivojlantirildi. Adabiy tilning umumiy me`yorlarini yaratish faqat til qurilishidagina emas, balki uning turli uslub ko`rinishlarini ham qamrab oldi. Garchi Navoiy yagona umumiy me`yorlarni badiiy adabiyot tili asosida ishlab chiqqan bo`lsa ham, lekin ular faqat badiiy adabiyot tilinigina emas, balki umuman o`zbek adabiiy tilining keyingi taraqqiyoti uchun ham muhim manba bo`lib xizmat qiladi.

Navoiy yaratgan juda ko`p hikmatli so`z va iboralar xalq maqollariga aylanib ketsa, uning obrazli badiiy iboralari esa xalqning ibratli hikmatlariga aylandi va o`zbek tili frazeologiyasini boyitdi. Bunday birikma va iboralar orqali u ijtimoiy hayotdagi voqea – xodisalarining xalq donoligiga xos tipik xususiyatlarni umumlashtirib, qisqa- lo`nda va mazmunli ifodalash namunalarni ko`rsatdi. hu tariqa Navoiy uzining badiiy asarlari orqali o`zbek adabiy tilining bitmas-tuganmas boyligini ko`rsatdi, uning istiqbollarini kelgusi taraqqiyot yo`llarini belgilab berdi. Navoiy bu to`g`rida faxrlanib, «Muhokamat-ul lug`atayn»da: «..umidim uldir va xayolimga andoq kelurkim, suzuv martabasi avjdin kuyi inmagay va bu tartibim kavkabasi a`lo darajada o`zga erni beganmagay»degan edi. Bu sohada o`z faoliyati va xizmatlari haqida bir qancha faxriyalar yozdi .