Anatomiya odam tanasining shakli, tuzilishi, uning funktsiyalarini va

       Yurakni chiniqtirish
. Uyqu organizmning eng tinch holati bo’lib, bu xolatda 
xujayralarning kislorodga va oziq moddalarga bo’lgan extiyoji juda kamayadi. Bu 
vaqtda  yurakning  ishi  ham  susayadi:  yurak  qisqarishi  sekinlashadi  va  har  qaysi 
qisqarishda xaydaladigan qonning miqdori ham kamayadi. 
       Odam birinchi xarakatidayoq, yurak ishi kuchayadi. Odam ishi zo’raygan sari 
yurak  ishi  xam  tobora  ortadi.  Yurak  ishi  ikki  yul  bilan:  1)  qisqarishlarning 
tezlanishi va 2) ularning zurayishi yuli bilan kuchayadi, shu tufayli, yurakning xar 
bir qisqarishida xaydab chiqariladigan qon xajmi ham ortadi. Yurakning o’z ishini 
oshirish  xususiyati  jismoniy  mexnat  vaqtida  xujayralarning  kislorodga  va  oziq 
moddalarga bo’lgan ortib boruvchi extiyojini qondiradi. Yurak ishining eng yuqori 
chegarasi  xar  kishida  xar  xil
 
bo’ladi.  Jismoniy  mexnat  bilan  shug’ullanadigan 
odamda  yurak  o’z  ishini  olti  xissa  oshiradi,  chunki  bunday  odamning  yuragi 

---

161 
 
 
qisqarishlar  sonini  ikki  marta,  xar  bir  qisqarishda  xaydab  chiqariladigan  qon 
xajmini  esa  uch  marta  ko’paytirish  xususiyatiga  ega.  Aqliy  mexnat  bilan 
shug’ullanib,  jismoniy  ish  bilan  shug’ullanmaydigan  kishilarning  yuragi  ham 
minutiga  qisqarish  sonini  ikki  marta  oshiradi.  Ammo  bunday  yurak  xaydab 
chiqariladigan qon xajmini faqat bir yarim marta oshira oladi, shuning uchun yurak 
ishi uch  marta  ortadi.  Odam  kasal bo’lganda  va  xarorati  ko’tarilganda  xam  yurak 
ishi  tezlashadi.Yurakni  chiniqtirish, ya`ni  yuqori,  zo’riqishni  bajarishga  o’rgatish 
zarur.  Jismoniy  mexnat  ertalabki  badan  tarbiya,  sayr  qilish,  yurish,  yugurish, 
yurakni  chiniqtirishning  eng  yaxshi  xillaridir.  Yurakni  chiniqtirish  sistemali 
ravishda, xar sekin - asta ortadigan tarzda olib borilishi kerak. Kundalik mashqlar 
va  ularning  davom  etish  vaqti  yurakning  xolatiga  bogliq,  shuning  uchun  yurakni 
chiniqtirish shifokor nazorati ostida bo’lishi kerak.  
       Agar  gavdadagi barcha arteriya,  vena  va  kapillyarlar diametrlarining aloxida-
aloxida  olingan  yigindilari  bir-biri  bilan  taqqoslab  ko’rilsa,  venalarning  qon 
oqadigan  yo’li  arteriyalarning  qon  oqadigan  yo’lidan  ikki  marta,  kapillyarlarning 
qon oqadigan yo’li yuz marta kengdir. Tomirlarning qon oqadigan yo’li qanchalik 
keng bo’lsa, qon xam bu yo’ldan shuncha sekin oqadi. Qonning oqish tezligi yirik 
arteriyalarda  (sekundiga  50
  sm
  ga  yaqin)  bo’lib  venalarda  (sekundiga  20
sm
  ga 
yaqin), kapillyarlarda esa juda ham kichik (sekundiga 0,5
 sm 
chamasida) bo’ladi.  
Arteriyalarda  qonning
 
oqish  tezligi  katta  bo’lganligidan  qon  organizmga  tez 
tarqaladi,  natijada  organlar  kislorod  va  oziq  moddalar  bilan  normal  ravishda 
ta`minlanadi.