|
26-§ Ayiruv a’zolari
Bu a’zolarga siydik ayirish, teri, o’pka va xazm a`zolari ham kiradi.
Siydik ayirish a’zolari
: bir juft buyrak, bir juft siydik yo’li, siydik qopi va
siydik chiqarish kanalidan tashkil topgan.
Buyraklar(
ren).
Buyrak
bir juft bo’lib, bel soxasida qorin bo’shlig’i
pardasidan tashqarida bel umurtqalarining ikki yonida 12-juft qovurg’alar oldida
joylashgan. O’ng buyrak chap buyrakka nisbatan 1-1,5 sm pastda joylashgan
bo’lib, uning ustida jigar joylashgan. Buyraklar loviya shaklda bo’lib, yuzasi
pishiq biriktiruvchi to’qima bilan qoplangan. Uning atrofida yog’ to‘qimasi bo’lib,
buyrakni silkinishdan saqlaydi. Buyrakning vazni 100-150 g, bo’yi 12 sm, eni 6
sm, qalinligi 3-4 sm keladi. Oldingi yuzasi orqa yuzasiga nisbatan biroz qavariq,
orqasi tekis, ichki qirrasi botiq bo’lib, bu botiqlik
buyrak darvozasi deyiladi. Bu
erdan buyrak ichiga buyrak arteriyasi kirib, buyrak venasi va siydik yo’li chiqadi.
Chetki qirrasi qavariq bo’ladi.
Buyrakni orqa va old tomondan qoplagan fassiya tutib turadi. Buyrakning
uzunasiga(frontal) kesimida u ikki qavatdan: po’stloq va mag’iz qavatdan
tuzilganligi ko’rinadi. Buyrakning butun chetki qismini egallagan chetki po’stloq
qavati qizil-qo’ng’ir rangda, 5-7 mm qalinlikda bo’lib, ichki oqish qismi mag’iz
moddasidan tuzilgan. Po’stloq qavat ustunchalar shaklida mag’iz qavatdagi 15-20
ta piramidachalar orasida joylashadi. Po’stloq qavatda Malpigi tuguni,
Shumlyanskiy-Bauman kapsulasi, aylanma kanallar joylashgan. Mag’iz qavatda
buyrak piramidachalari, Genli qovuzlog’i va siydik yig’uvchi umumiy kanallar
joylashgan bo’ladi. Buyrak piramidachalari orasida buyrak ustunchalari bo’lib,
ularda qobiq qismga boruvchi va ulardan qaytuvchi arteriya, vena qon tomirlari
joylashgan. Piramidachalar asosi bilan po’stloq qavatga, cho’qqisi bilan buyrak
ichiga qaragan bo‘ladi. Piramidachalarning uchi so’rg’ich shaklida bo’lib, kichik
kosacha bilan o’ralgan. So’rg’ichning uchida ko’p teshik bo’ladi. Bu teshiklar
siydik yig’uvchi umumiy yo’lning uchlari xisoblanadi. Kichik kosachalar voronka
shaklida bo’lib, ulardan 2-3 tasining qo’shilishidan katta kosacha hosil bo’ladi.
124
Katta kosachalarning qo’shilishidan buyrak jomi hosil bo’ladi. Buyrakda hosil
bo’lgan siydik jomlardan siydik yo’liga o’tadi. Jomlarning devori 3 qavatdan:
ichki-shilliq, o’rta-muskul va tashqi biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan. Buyrak
qondan siydikni ajratuvchi a’zo xisoblanadi. Bu funksiya uning mikroskopik
tuzilishi bilan bog‘liq. Buyrak mikroskopda qaralganda ko’rinadigan asosiy
struktura birligi nefron deyiladi, u asosan po’stloq qavatda joylashgan. Buyrakka
kirgan buyrak arteriyasi tarmoqlanib, buyrak ustunchalari orqali po’stloq qavatga
ko’tariladi. Po’stloq bilan mag’iz qismlar orasida yoy arteriya hosil qiladi. Yoy
arteriyadan po’stloq qavatga bir nechta radial arteriya chiqadi. Ularning juda ko’p
yon shoxlari bor. Yon shoxlardan arteriya kapillarlari kalavasi hosil bo’ladi. U
Malpigi tuguni deyiladi. Malpigi tuguni aloxida Shumlyanskiy - Bauman kapsulasi
bilan o’ralgan. Kapsulaning devori 2 qavat bo’lib, orasi bo’sh bo’ladi. Bu
bo’shliqning davomi qobiq qismda joylashgan aylanma kanalga ulanadi. U mag’iz
qavatga tushib, ko’tariluvchi Genli qovuzlog’ini hosil qiladi. Genli qovuzlog’i
piramidaning ichida joylashgan, u ko’tarilib, qobiq qismda ikkinchi tartibli
aylanma kanal hosil qiladi. Bu kanal siydik yig’uvchi umumiy yo’lga quyiladi.
Devori bir qavatli mikroskopik kalavasimon naychalar nefronlar deyiladi.Bu
kanalchalar xammasining devori bir qavatli kubiksimon epiteliydan tuzilgan, u
erda siydik hosil bo’ladi. Malpigi tuguniga kiruvchi va undan chiquvchi arteriyalar
bo’lib, birinchisi ikkinchisiga nisbatan ancha yo’g’on. Shuning uchun, tuguncha
ichida bosim yuqori bo’ladi. Qonning bir qismi kapsulaga filtrlanib o’tib,
birlamchi siydikni hosil qiladi. Tugundan chiqqan arteriya aylanma kanallarda
yana qaytadan kapilyarlarga ajraladi. Bu kapillarlar kanal ichidagi birlamchi
siydikdan qonga kerakli moddalarni shimib olib, vena kapillarlariga aylanadi.
Venalar yig’ilib, buyrak ustunchalaridan o’tib, buyrak venasiga aylanadi va pastki
kovak venaga quyiladi. Kanallarda qolgan siydik, siydik yig’uvchi yo’ldan o’tib,
piramidaning uchidagi teshik orqali kichik kosachaga, undan katta kosachaga,
so’ngra buyrak jomiga o’tadi. Odam buyragida 2 millionga yaqin nefron bo’lib,
125
ularning umumiy ajratuvchi yuzasi 5-8 m
2
ga teng keladi, ya`ni satxi tana yuza-
sidan 3-5 marta kattadir.
Nefronlarning ma`lum bir qismi ishlab turadi, qolganlari fiziologik rezerv
xisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
