Anatomiya odam tanasining shakli, tuzilishi, uning funktsiyalarini va

        Nafas  xarakatlarining  boshqarilishi.
  Nafas  olgandan  keyin  nima  uchun 
nafas  chiqarilishi,  nafas  chixargandan  keyin  esa  nima  uchun  nafas  olinishi  
tug’risida  kamdan-kam  odam  o’ylaydi.  Vaxolanki,  yurakning  faoliyati  bilan 
organizmning oziq moddalariga bo’lgan extiyoji orasida uyg’unlik bor. 
        Nafas  chiqarilganda  o’pka  xajmining  kichrayishi  o’pka  pufakchalari 
devoridagi retseptorlarni siqadi va mexanik suratda ta`sirlaydi. Retseptorlarda hosil 
bo’lgan qo’zgalish markazga intiluvchi nervlar orqali nafas olish markaziga boradi. 
Nafas  olish  markazi  neyronlar  gruppasidan  iborat  bo’lib,  bu  neyronlar  bosh  miya 
sopida  yotadi.  qo’zgalish  bu  erdan  orqa  miyaga  beriladi,  orqa  miyadan  esa 
qovurgalararo  tashqi  muskullarning  va  diafragmaning  markazdan  qochuvchi 
nervlariga o’tadi. Ko’zgalish muskullarga borib etgach, ularni qisqartiradi. Buning 
natijasida nafas olinadi. Demak, nafas olish, nafas chiqarish orasida hosil bo’lgan 
ta`sirlanishga bo’lgan refleksdir. 
       Nafas  olish  vaqtida  o’pka  kengayishi  bilan  o’pka  pufakchalarining  boshqa 
retseptorlari o’z-o’zidan ta`sirlanadi. Retseptorlarda hosil bo’lgan qo’zg’alish nafas 
olish markaziga borib, uning faoliyatini tormozlaydi. Buning natijasida nafas olish 
markazi  nafas  olish  muskullariga  qo’g’alish  yubormaydi.  Muskullar  bo’shashadi 
va  bunda  nafas  chiqariladi,  nafas  chiqarish  nafas  olish  sababli  vujudga  kelgan 
ta`sirlanishga bo’lgan refleksdir. Shunday qilib, xar safar nafas chiqarilishi, albatta 
nafas  olishga  sabab  bo’ladi  va  xar  safar  nafas  olgandan  keyin  nafas  chiqarish 
zarurdir. Nafas olish xarakatlarining qanchalik tez va chuqurligi tashqi  muxitning 
xilma-xil ta`sirlovchilariga xam bog’liq bo’lishi mumkin. Ba`zan, tashki muxitning 

---

122 
 
 
ta`sirlovchilari nafas olish xarakatlarining juda o’zgarib ketishiga sabab bo’ladi, bu 
xarakatlar  ximoya  reflekslaridir.  Masalan,  nafas  olinganda  kirgan  xavoda  kattiq 
zarrachalar  bo’lsa,  burun  bushlig’i  bilan  xiqildoq  retseptorlari  ta`sirlanadi. 
Retseptorlarda  hosil  bo’ladigan  qo’zg’alish  markazga  intiluvchi  nervlar  orkali 
nafas olish markaziga borib, odamning
  aksa  urishiga 
yoki
  yo’talishiga
 sabab 
bo’ladi. Bu o’ziga xos bir tarzda o’zgargan juda tez nafas  chiqarish bo’lib, nafas 
yollariga  kirib  qolgan  begona  zarrachalarning  tashqariga  chiqarib  yuborilishiga 
sabab bo’ladi.