Anatomiya 2014. indd

Odamning oliy nerv faoliyatining xususiyatlari. Agar hayvon-

lar uchun shartli ta‘sirlovchi bo‘lib narsa va hodisalar rol o‘yna-

sa, odam uchun shartli ta’sirlovchi vazifasini so‘z bajaradi. Och 

odamni so‘lagi faqat ovqatni ko‘rganda emas, balki u haqida ga-

pirganda ham ajraladi. So‘z va so‘zlash odamga xos ikkinchi sig-

nal tizimini tashkil qiladi. Odam uchun so‘z bu tushuncha. So‘z 

yordamida umumiy tu shuncha hosil bo‘ladi, odamning fikrlashi 

kelib chiqadi. Eshitilayot gan, ko‘rilayotgan (yozma so‘z), ayti-

layotgan so‘zlar ikkinchi signal tizimi bo‘ladi, Odamda ikkinchi 

signal tizimi, so‘zlash orqali juda ko‘p vaqtinchalik bog‘lanishlar 

hosil bo‘ladi.

Nerv faoliyatida ikki jarayon: qo‘zgalish va tormozlanish 

o‘zaro bog‘langan holatda faoliyat ko‘rsatadi. Qo‘zg‘alish shartli 

refleksni hosil qilishda va uni o‘tkazishda ishtirok etadi. Tormoz-

lanish jarayoni esa shartli feflekslarni atrof-muhitga nozik, aniq 

va to‘liq moslashish mexanizmiga aylantiradi. I.P. Pavlov ta’biri-

cha po‘stloqqa ikki xil: shartsiz va shartli tormozlanish xos. Shart-

siz tez hosil bo‘ladi. Shartli tormozlanish shaxsiy tajriba jarayo-

nida hosil bo‘ladi.

Uyqu. Odam hayotining asosiy shartlaridan biri uyqu bilan 

tetik holatning almashinib turishidir. Odam uyqudan mahrum 

bo‘lganida mu shaklar kuchsizlanib, og‘riqqa sezuvchanlik oshadi, 

galyutsinatsiya va og‘ir psixik o‘zgarishlar vujudga keladi. Odam 

hayotining deyarli uchdan bir qismi uyquda o‘tadi.

Uyqu vaqtida odam hushini yo‘qotadi, miya po‘stlog‘ining fa-

olligi pasayadi, mushaklar tonusi va sezuvchanlik susayadi. Bunda 

vegetativ faoliyatlar ham o‘zgaradi: energiya almashinuvi, yurak 

urishi, qon bosimi, tana harorati pasayib, nafas sekinlashadi. 

Uyquning ikki: sekin va tez davrlari tafovut qilinadi. Sekin va 

tez uyqular davriy bo‘lib, har 60–80 minutda takrorlanadi. 7,5 

soat uxlagan katta yoshli odam 1,5–2 soatni tez uyquda, qolgan 

5,5–6 soatni sekin uyquda o‘tkazadi.

Sekin uyqu vaqtida vegetativ faoliyatlar susayadi – qorachiqlar 

torayadi, tomirlar kengayadi, ter ajralishi ko‘payib, ko‘z yoshi va 

so‘lak ajralishi kamayadi, ichki a’zolar faoliyati sustlashadi. EEG-

da katta amplitudali sekin delta to‘lqinlar qayd qilinadi.

60–80 minutdan keyin davriy kelib chiqadigan va yarim saot-

---

461

larcha davom etadigan tez uyqy davrida aksincha «vegetativ 

to‘zon» kuzatiladi. Skelet mushaklari tinch va tonusi pasaygan 

holatda bo‘l sa-da, bu davr da odam ko‘rayotgan tushida ishtirok 

etadi, ichki a’zolari tushdagi harakatlar va hissiyotlarni ta’minlash 

uchun zarur bo‘lgan darajada o‘z faoliyatini tezlashtiradi. EEG-

da tetiklik ho latiga xos bo‘lgan kam amplitudali tez beta to‘lqinlar 

qayd qilinadi. Tez uyqu davrida ko‘z olmasi harakati tezlashadi. 

Bu vaqtda uyg‘otilgan odam tush ko‘rganini aytadi. Bu davr para-

doksal uyqu  davri deb ataladi. Odamni tez uyqu va tush ko‘rish-

dan mahrum qilinishi esni yo‘qotishga ruhiy o‘zgarishlarga olib 

keladi. Tash qi ta’sirlovchilar: sovuq, shovqin, hidlar, ko‘pincha, 

tushni tarkibiga kiradi. Kuygan hid kelganda, uxlayotgan odam 

tushida o‘t o‘chirayotganini ko‘rishi mumkin.

I.P. Pavlov ta’biri bo‘yicha uyqu bu nerv hujayralarini char-

chash va holsizlanishdan saqlovchi tormozlanishdir. Shartli tor-

mozlovchi ta’sir lovchilar ta’siri ostida kelib chiqadigan uyquni, 

I.P. Pavlov po‘stloqqa retseptorlardan kelayotgan afferent impuls-

larni to‘xtashi yoki kamayishi natijasida paydo bo‘ladigan nofaol 

uyqudan farqli ravishda faol uyqu deb atagan. 

Hozirgi vaqtda uyquni bosh miya postlog‘ini faolligini yangi 

ish tartibiga o‘tishi deb tushuniladi. Yangi ta’sirlovchilardan ho-

li bo‘lgan miya hujayralari uchun, bedorlik vaqtida kelgan ma’lu-

motlarni ish lab chiqarishi mumkin bo‘ladi. Bu jarayon sekin uy-

quga nisbatan chuqurroq bo‘lgan, tez uyqu vaqtida sodir bo‘ladi. 

Bosh miya po‘stlog‘ini tez uyqu vaqtida tez ishlashi bedorlik vaq-

tida olingan ma’lumotlarni tahlil qilish, fikrlash, tartibga solish va 

mustahkamlashga kerak deb o‘ylashadi. Bunda bor ta’sirotlar qay-

ta ishlanadi va miyaga uzoq vaqtga joylashtirib qo‘yiladi.

Uyqu va bedorlik holatlarini boshqarishda miyaning oraliq miya 

(talamus va gipotalamus) va to‘rsimon formatsiya ishtirok etadi.