Anatomiya 2014. indd

Jinsiy bezlar patologiyasi. Erkaklarda gormonal buzilishda 

ayollarga o‘xshash erkaklar paydo bo‘ladi: ovozi ingichka, soqol-

mo‘y lovlari bo‘lmaydi, qo‘l-oyoqlarda junlar kam bo‘lib, ayollar-

ga o‘x shab yuradi. 

Ayollarda gormonal buzilishda estrogenlar kamayib, androgen-

lar ko‘payadi va erkaklarga o‘xshash ayollar paydo bo‘ladi: ovo-

---

338

zi do‘ rillab qoladi, soqol-mo‘ylovlar paydo bo‘ladi, qo‘l-oyoqlarda 

junlar ko‘payadi va erkaklarga o‘xshab yuradi. 

ORGANIZMNING ICHKI MUHITI HAQIDA TUSHUNCHA

Qon, limfa va to‘qimalararo suyuqlik organizmning ichki mu-

hiti hi soblanadi. Ular organizmni himoya va trofik vazifasini ba-

jaradi. Beto‘xtov o‘zgarib turuvchi tashqi muhitdan farqli ra-

vishda organizm ning ichki muhiti o‘z tarkibi va fizik-kimyoviy 

xususiyatlari jihatidan doimiy.

Qon

Qon organizmning ichki muhiti bo‘lib, plazma va unda mual-

laq joylashgan shaklli elementlardan iborat. Qon, uning tarkibini 

doimiyligini saqlash uchun kerak sharoit bo‘lgan, yopiq yurak-

qon tomirlar tizimida aylanadi. Qon doimiy harakatda bo‘lib, 

quyidagi vazifalarni bajaradi: 1)  organizm bo‘ylab oziqa modda-

larni tashiydi; 2)  a’zolarda hosil bo‘lgan parchalanish mahsulot-

larini ayiruv a’zolariga olib boradi; 3) kislorodni to‘qimalarga va 

karbonat angidridni o‘pkaga olib borib, gaz almashinuvida ishti-

rok etadi; 4) tаna haroratini doimiyligini qo‘llab turadi; 5) fao-

liyatlarni gumoral boshqa rishda ishtirok etadi; 6) himoya vazifa-

sini bajaradi. Qon immunitetda asosiy rol o‘ynaydi.

Тana og‘irligi o‘rtacha 70 kg bo‘lgan odamda 5 litrga yaqin 

qon bo‘ lib, tana vaznining 6–8 %ini tashkil qiladi. Qon sarg‘im-

tir suyuq qismi – plazma va undagi muallaq shaklli elementlar: 

qonga qizil rang beruv chi qizil qon tanachalari (eritrositlar), oq 

qon tanachalari (leykositlar) va qon plastinkalaridan (trombo-

sitlar) iborat. Shaklli elementlar qon hajmining 45 %ini, plaz-

ma esa 55 %ini tashkil qiladi. Qonning nisbiy zichligi 1,050–

1,060, plazmaniki 1,025–1,034, eritrositlarniki 1,090. Agar suv-

ning yopish qoqligini 1 deb olsak, plaz maning yopishqoqligi 1,7–

2,2; qonniki 5,0 atrofida.

Molekula va ionlarning yig‘indisi bilan hosil qilingan qon-

ning osmatik bosimi 7,6 atm.b.ga teng. U, asosan, tuzlar (60 %ga 

yaqini NaCl) hisobiga hosil bo‘ladi. Qonning hujayralarda suv-

ni doimiy saqlab turish uchun kerak bo‘lgan osmatik bosimi doi-

miy. Osmatik bosimni o‘zgarishi qonni shaklli elementlarini 

---

339

o‘zgarishiga olib keladi. Qon reaksiyalarini doimiyligi gidrooksil 

(ОН

–

) va (Н

+

) ionlarini bog‘lab olishi mumkin bo‘lgan bufer ti-

zimi qo‘llab turadi.

Qon plazmasi. Organizmda hayot рН 7,0 dan 7,8 gacha 

bo‘lgan sharoitda bo‘ladi. Qon plazmasi murakkab aralashma 

bo‘lib kuchsiz ishqoriy reaksiyaga (рН 7,36) ega. Plazmaning 

asosiy tarkibiy qismi suv (90–92 %), oqsil (7–8 %), glukoza 

(0,1 %) va tuzlar (0,9 %)dan iborat. 

Plazma oqsillari globulinlar (alfa, beta va gamma), albumin-

lar va (lipoproteinlarga) bo‘linadi. Oqsillar tarkibida albuminlar 

4,5 %, glo bulinlar 2–3,5 % va fibrinogen 0,2–0,4 % bo‘ladi. Oq-

sillar qon da ma’lum ahamiyatga ega: 1) fibrinogen qonni ivish ja-

rayonida qatna shadi; 2) gamma-globulin immunitetni ta’minlov-

chi antite lani saq laydi; 3) qon oqsillari qon tomirlarda qon bo-

simini saqlab turishda ahamiyatga ega bo‘lgan qonning yopish-

qoqligini oshiradi; 4) katta molekulyar og‘irlikka ega oqsillar ka-

pillyarlar devoridan o‘tmay, qon tomirlar tizimida ma’lum miq-

dorda suyuqlikni ushlab turadi va suv ni qon va to‘qima suyuqligi 

o‘tasida tarqalishida qatnashadi. 5) oqsillar bufer bo‘lib qon reak-

siyasini doimiyligini ushlab turishda ish tirok etadi.

Glukoza organizm hujayralari uchun asosiy energiya manbayi 

bo‘lib, qonda uning miqdori 4,44–6,66 mmol/l (80–120 mg %). 

Agar uning miqdori 2,22 mmol/l gacha kamaysa, miya hujayra-

larining qo‘zg‘aluvchanligi oshadi va odamda titroq paydo bo‘la-

di. Glukozaning miqdori kamayishda davom etsa, odam komaga 

tu shadi.

Plazmaning mineral tarkibiga NaCI, CaCI

2

, KCI, NaHCO

3

 

NaH

2

PO

4

 va boshqa tuzlar kiradi. Na

+

, Ca

++

 va K

+

 miqdori-

ni nisbati va plazma ion tarkibini doimiyligini nisbati, organizm 

hayotida muhim ahamiyat ga ega. Endokrin tizimi kasalliklarida 

bu doimiylikning buzilishi hayot uchun xavflidir.