Anatomiya 2014. indd

Buyrak fiziologiyasi. Buyrak asosiy ayiruv a’zosi hisobla-

nadi, chunku u orqali organizmdan chiqarilayotgan moddalar-

ning 75 % chiqarila di. Siydik bilan oqsillar parchalanishida hosil 

bo‘lgan: siydikchil, siydik kislotasi, kreatinin, shuningdek, ortiq-

cha suv, tuzlar va yot moddalar ajratiladi. Sutkalik diurez o‘rta-

cha 1500 ml. Suyuq likning qolgan qismi o‘pkalar (500 ml) va te-

ri (500 ml) orqali ajratiladi.

Siydikning hosil bo‘lish mexanizmi. Siydikni hosil bo‘lish ja-

rayoni ikki bosqichda o‘tadi: 1) buyrak tanachasida qon plazma-

sini koptokcha kapillyarlaridan nefronning kapsulasi bo‘shlig‘iga 

filtratsiyasi ro‘y beradi. Koptokcha filtratsiyasi uning kapillyarla-

ridagi yuqori bosimga (60–70 simob ustuni) bog‘liq.

Bu bosimni hosil bo‘lishiga sabab olib keluvchi koptokcha ar-

teriolasi o‘lchamini olib ketuvchi arteriola o‘lchamidan ikki ba-

robar kattaligidir. Bir sutkada 150–180 l birlamchi siydik ajrati-

lib, uning tarkibida qon plazmasini oqsillari va organizmga kerak 

oziqa moddalarda tashqari tarkibiy qismi bo‘ladi.

Birlamchi siydik buyrak naychalariga o‘tadi. Uni buyrak 

naychalardan o‘tishi jarayonida reabsorbsiya, ya’ni glukoza, 

aminokislotalar, vitaminlar, tuzlar va suvning ko‘p qismi qonga 

qayta so‘riladi. Buning natijasida 150 l birlamchi siydikdan 1,5 

l oxirgi siydik hosil bo‘ladi. So‘rilish jarayoni naychalar epite-

liy hujayralarining kimyoviy energiya yo‘qotishi hisobiga o‘ta-

di va faol transport deb ataladi. Bunda buyrakda ko‘p miqdor-

da kislorod ishlatiladi, bu modda almashinuvi darajasini yuqo-

riligini ko‘rsatadi.

Birlamchi siydik buyrak naychalari tizimi va yig‘uvchi nay-

dan o‘tib quyuqlashadi. Suvning ko‘p qismi va organizmga kerak 

bo‘lgan barcha moddalar qayta so‘riladi. Buyrak naychalari epite-

liyi tanlab qayta so‘rish xususiyatiga ega. Organizm uchun kerak 

---

274

moddalarga organizmda talab bo‘lsa ular to‘liq so‘rilishi mum kin. 

Agar ular qonda ortiqcha bo‘lsa, ularning bir qismi siydik bilan 

chiqarib yuboriladi.

Naychalar epiteliyi faqat so‘rish faoliyatiga ega bo‘lmay 

sekretor faoliyatga ham ega. Naychalarning sekretor faoliyati or-

qali qondan buyrak koptokchasida filtrlanmagan ba’zi bir mod-

dalar chiqarib yubo riladi. Bunday moddalarga ba’zi bir bo‘yoq-

lar, diodtrast, ko‘pchilik dori moddalar (penitsillin) kiradi.