Anatomiya 2014. indd

Suv va mineral almashinuvining buzilishi

Suv va mineral almashinuvi bir-biri bilan chambarchas bog‘-

liq. Suv 

ning va mineral moddalarning organizm uchun aha-

miyati nihoyatda katta. Qon va to‘qimalarda tuzlar va suvning 

doimiy nisbati mavjud. Qon va to‘qimalarning tuzlar hamda 

boshqa tarkibiy qism larining mo‘tadil nisbati organizmda ora-

liq modda almashinuvi jarayonida kislota va ishqoriy xususiyat-

larga ega bo‘lgan moddalarning hosil bo‘lib turishiga qaramay, 

kislota ishqor muvozanatining doimo bir darajada saqlanib tu-

rishini ta’minlaydi. Patologiyada, ko‘pincha, kislota ishqor mu-

vozanatining buzilishlariga duch kelinadi. Bu buzilishlar qonda 

ham kislotali ham ishqoriy mahsulotlarning to‘planish tomoniga 

yo‘nalgan bo‘lishi mumkin.

Asidoz diabetda, buyrakning ba’zi kasalliklarida, turli zaharla-

nish larda, alkaloz esa havoda kislorod kam bo‘lganda va qator 

patologik holatlarda bo‘ladi. To‘qimalarda suvning miqdori ham 

anchagina doimiydir. Katta odam tana og‘irligining 64 % suvga 

to‘g‘ri keladi. Ba’zi bir to‘qimalarda suvning miqdori ular og‘ir-

ligining 80  % tashkil etadi. Suv ga bo‘lgan ehtiyoj chanqash his-

siyoti bilan belgilanadi. Diurez ortgan vaqt da, masalan, qandli 

diabetda chanqash hissi juda kuchli bo‘ladi. Suv ichishni chega-

ralash qon va to‘qimalarda uning miqdorining kamayashiga olib 

keladi. Qon quyuqlashadi, eritrositlar va gemoglobinning nis-

biy miqdori ortadi, yurak-tomirlar faoliyati qiyinlashadi, so‘lak 

---

314

sekretsiyasi qisqaradi, og‘iz quriydi, chanqashlik chidab bo‘lmas-

lik darajasiga yetadi va «suvdan och qolish» ko‘rinishlari rivoj-

lanadi. Bunday simptomlarni ko‘p miq dorda suv yo‘qotish bi-

lan kechadigan kasalliklarda, vaboda kuzatish mumkin. Norma-

da ham patologik jarayonlarda ham to‘qimalar bilan qon o‘rtasi-

da suyuqlik almashinuvining boshqarilishi turli-tuman murakkab 

mexanizmlar tomonidan amalga oshiriladi. Bu boshqa ruv da quyi-

dagilarni asosiy faktorlar deb hisoblash mumkin:

a) gidrostatik bosim faktorlari, ya’ni arteriya kapillyarlarda-

gi qon, to‘qimalararo suyuqlik va vena kapillyarlaridagi qon bo-

simi. Ancha yuqori bo‘lgan arteriya bosimning ta’sirida suyuqlik-

ning bir qismi bosimi past hujayralararo moddaga o‘tadi. Vena ka-

pillyarlar va limfa tomirlarida bosim yanada past bo‘ladi, bu esa 

hujayralararo yuzadan suyuqlikning oqib o‘tishini ta’minlaydi;

b) osmotik bosim faktori – suyuq muhitda erigan modda-

lar konsentratsiyasiga yoki boshqacha qilib aytganda ionlar va 

molekulalar konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘lgan faktor. Suyuqlik-

ning oqimi moddalar konsentratsiyasi katta bo‘lgan tomonga qa-

rab yo‘naladi. Bu osmotik bosim barobarlashgunga qadar davom 

etadi;

d) qondagi oqsillar konsenratsiyasiga bog‘liq onkotik bosim 

faktori. Yuqorida ko‘rsatilganidek oqsillar bo‘kib suvni tutib qo-

ladi. Qonda oqsillar qancha ko‘p bo‘lsa, suyuqlikning tomirlardan 

to‘qimalarga o‘tishi shunchalik qiyin bo‘ladi va aksincha, qonda 

oqsillar kam bo‘lganda, suyuq likning ko‘p qismi tomirlardan hu-

jayralararo bo‘sh liqqa o‘tib ketadi va u yerda to‘planib istisqo ri-

vojlanadi;

e) qon tomirlar devorining holati yoki boshqacha aytganda, 

qon tomirlarning o‘tkazuvchanlik darajasi. Suyuqlikning kapillyar 

devoridan to‘qimaga o‘tishi va aksincha, qaytishi yengil bo‘lishli-

gi shunga bog‘liq. Organizm to‘qimalarda va hujayralarda suyuq-

lik miqdorining doimiyligini saqlab, birinchi navbatda, osmotik 

bosim ni bosh qarib turadi.