Analitik kimyo fanining maqsad va vazifalari, tibbiyotdagi ahamiyati. Sifat analizi usullari

Mavzuga oid adabiyotlar:
1. M. S. Mirkomilova: «Analitik kimyo», Toshkent, «O`zbekiston» nashriyoti, 2005 yil, 5–19 betlar;

2. M. G`ulomova: «Analitik kimyo», Toshkent, «Talqin» nashriyoti, 2005 yil, 44–89 betlar;

3. U. Haydarov: «Analitik kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007 yil, 48–146 betlar.
Mavzu: Eritmalar konsentratsiyalari.
O`quvchi–talaba bilishi kerak:

1. Eritmalar va ularning turlarini, eritmalar konsentratsiyasini ifodalash usullarini;

2. Foiz, molyar, normal, molyal, titr konsentratsiyali eritmalarni;

3. Formulalar bo`yicha hisoblashlarni.
Yangi darsning bayoni.

1. Eritmalar va ularning turlari , eritmalar konsentratsiyasini ifodalash usullari.
Eritmalar deb ikki yoki undan ortiq komponent (tarkibiy qismlar) dan tarkib topgan bir jinsli sistemalarga aytiladi. Masalan, H₂SO₄ ning eritmasida H₂O erituvchi, H₂SO₄ erigan modda, HSO₄^– va SO₄^2– ionlar esa ionlangan zarralardir.

Agregat holatiga ko`ra eritmalar uch turga bo`linadi:

a) Suyuq eritmalar–ularga moddalarning suvda yoki boshqa suyuqliklarda (spirt, benzol, xloroform, atseton) erigan eritmalari kiradi;

b) Qattiq eritmalar–ularga metallarning qotishmalari misol bo`ladi;

c) Gazsimon eritmalar–ularga havo, aerozollar misol bo`ladi.

Eritmalar erigan moddaning miqdoriga qarab ham uch turga bo`linadi:

a) To`yingan eritmalar–erituvchi va erigan modda miqdorlari o`zaro dinamik muvozanatda bo`lgan eritmalar;

b) To`yinmagan eritmalar–erigan modda miqdori to`yingan eritmada erigan modda miqdoridan kam bo`lgan eritmalar;

c) O`ta to`yingan eritmalar–erigan modda miqdori to`yingan eritmada erigan modda miqdoridan ko`p bo`lgan eritmalar.

Eruvchanlik (moddaning eruvchanligi) deb berilgan haroratda erituvchi yoki eritmaning ma`lum hajmida erigan moddaning maksimal konsentratsiyasi (miqdori) ga aytiladi.

Erituvchilar asosan to`rt turga bo`linadi:

1. Amfiprot erituvchilar, kislotali va asosli xossaga ega, masalan, suv, metanol, yuqori spirtlar;

2. Protogen erituvchilar, kislotali xossaga ega, masalan, ftorid kislota, sulfat kislota, muz sirka kislota;

3. Protofil erituvchilar, asosli xossaga ega, masalan, tetrametilmochevina, aminlar;

4. Aproton erituvchilar, neytral xossaga ega, masalan, atsetonitril, benzol.
2. Foiz, molyar, normal, molyal, titr konsentratsiyali eritmalar.

Eritmalar konsentratsiyalari asosan quyidagi turlarga ajratiladi:

a) Erigan moddaning massa ulushi yoki foiz konsentaratsiyasi–100 g eritmada erigan modda miqdori.

Bu konsentratsiya massa ulushlarida yoki foizlarda ifodalanadi.

b) Molyar konsentratsiya–1000 ml (1 l) erituvchida 1 mol modda erigan eritma.

yoki

c) Normal konsentratsiya–1000 ml (1 l) erituvchida 1 g/ekv modda erigan eritma.

d) Molyal konsentratsiya–1000 g (1 kg) erituvchida 1 mol modda erigan eritma.

yoki

e) Titr–1 ml (1 sm³) erituvchida erigan modda miqdori.

yoki
3. Formulalar bo`yicha hisoblashlar.

Foiz konsentratsiyali eritmalarni tayyorlashdagi hisoblar.

Foiz konsentratsiyali eritmalarni tayyorlashda modda o`lchovli texnik–kimyoviy tarozilarda tortib olinadi, suyuqliklar esa o`lchovli silindr bilan o`lchanadi. Shuning uchun moddaning og`irligi 0,1 g gacha, suyuqlikning hajmi esa 1 ml gacha aniqlik bilan hisoblanadi.

Eritmani tayyorlashga kirishishdan avval hisoblab chiqish zarur, ya`ni berilgan konsentratsiyadagi eritmaning ma`lum miqdorini tayyorlash uchun eriydigan modda va erituvchining miqdorini hisoblash kerak.

1–misol. 500 g 5 % li KNO₃ eritmasini tayyorlash uchun kerak bo`ladigan modda miqdorini aniqlang.

Berilgan: m (eritma) = 500 g. ω (KNO3) = 5 % Topish kerak: m (KNO3) = ?

Yechish: 100 g eritma – 5 g KNO3 500 g eritma – x g KNO3

2–misol. 38 % li va zichligi d=1,19 bo`lgan HCl dan 500 g 10 % li eritma tayyorlash uchun kerak bo`ladigan HCl miqdorini aniqlang.

Berilgan: m (eritma) = 500 g. ω (HCl) = 10 % ω (HCl) = 38 % Topish kerak: m (HCl) = ?

Yechish: a) 100 g eritma – 10 g HCl 500 g eritma – x g HCl b) 100 g eritma – 38 g HCl 500 g eritma – x g HCl c)

Molyar va normal konsentratsiyali eritmalarni tayyorlashdagi hisoblar.

Molyar va normal konsentratsiyadagi eritmalarni tayyorlash uchun moddaning og`irligi analitik tarozilarda tortib olinadi, eritmalar esa o`lchov kolbasida tayyorlanadi. Kislota eritmalarini tayyorlashda kislota konsentrlangan eritmasining kerakli hajmi shisha jo`mrakli byuretka bilan o`lchanadi. Eruvchi moddaning og`irligi to`rtinchi o`nli belgigacha aniqlik bilan hisoblanadi, molekulyar massalar esa ma`lumot jadvallarida keltirilgan aniqlik bilan olinadi. Konsentrlangan kislotaning hajmi ikkinchi o`nli belgigacha aniqlik bilan hisoblanadi.

1–misol. 2 litr 0,2 M eritma tayyorlash uchun necha g BaCl₂ kerak bo`ladi?

Berilgan: V (eritma) = 2 litr. CM (BaCl2) = 0,2 M Topish kerak: m (BaCl2) = ?

Yechish: 1 litr 0,2 M eritma 208,27•0,2 = 41,654 g BaCl2 2 litr 0,2 M eritma 41,654•2 = 83,308 g BaCl2