Amonova sabohatning

2.2. Ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanish jarayoniga
ta’sir etuvchi omillar tahlili va uni mukammallashtirish
yo’nalishlari
Ma’lumki, tahlilda korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati va uning
natijaviyligini qanday ekanligini aniqlash o’ta muhim ahamiyatga egadir.
Korxona faoliyati natijaviyligi esa asosiy vositalar va ishlab chiqarish
imkoniyatlariidan qanchalik samarali foydalanishiga bog’liq. Buning uchun esa,
ishlab chiqarish imkoniyatlariidan oqilona foydalanish zarur. Chunki ishlab
chiqarish imkoniyatlariidan unumli foydalanish natijasida olinadigan umumiy
daromad korxonaning foydalilik darajasi va moliyaviy qobiliyatini yanada
mustahkamlaydi.
Ishlab chiqarish imkoniyatlariiga to’g’ri baho berishda ishda buxgalteriya
hisobi ma’lumotlariga asoslangan aniq aktsiyadorlik jamiyatlari va ««Korrectmebel” MCHJ» xususiy korxonasi misolida tahlil qilindi.
Bitiruv malakaviy ishida ishlab chiqarish imkoniyatlarii quyidagi yo’nalishlar
bo’yicha tahlil qilingan:
- ishlab chiqarish imkoniyatlarii holatining tahlili;
- ishlab chiqarish imkoniyatlarii bilan ta’minlanganlik tahlili;
- ishlab chiqarish imkoniyatlariidan foydalanish samaradorligi tahlili;
- ishlab chiqarishga berilgan materiallarning ishlab chiqarilayotgan
maxsulot tannarxiga ta’sirining tahlili;
- material xarajatlarga sarf me’yori va baho o’zgarishi ta’sirining tahlili.
Materiallar moliyaviy hisobotlar hisoblanmish balans va moliyaviy
natijalar to’g’risidagi hisobot moddalari bilan quyidagicha bog’liqdir:
- 150-satr. Ishlab chiqarish imkoniyatlari;
- 160-satr. Tugallanmagan ishlab chiqarish;
- 170-satr. Tayyor mahsulot.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot moddalari bilan bog’liqligi:
- 020-satr. Sotilgan mahsulot tannarxi;
- 240,250 va 270-satrlar. Soliq bazasi, soliq summasi va sof foyda
moddalari;
Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek tahlilchi oldiga qo’ygan maqsadiga
ko’ra ishlab chiqarish imkoniyatlarini yo balans moddalariga ta’siri bo’yicha, yo
moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot moddalari bo’yicha tahlil ishlarini
amalga oshiradi. Ishlab chiqarish imkoniyatlariini balans moddalari bilan
bog’liqligini ko’rib chiqamiz:
Ishlab chiqarish imkoniyatlariini keltirish, sotib olish, transport xarajatlari va
har bir buyurtma bilan bog’liq rasmiylashtirish xarajatlari bevosita 150-satr
ishlab chiqarish imkoniyatlari qiymatiga ta’sir etadi va bu xarajatlar jamlanib
balansning shu satrida ko’rsatiladi. Ishlab chiqarish imkoniyatlarini mahsulot ishlab
chiqarish tannarxida tarmoq xususiyatidan kelib chiqib 60-80% ni tashkil
etishini ta’kidlab o’tsak, uning tugallanmagan ishlab chiqarish va tayyor
mahsulot moddalariga ta’sirini izohlab o’tirishning keragi yo’q.
Ishlab chiqarish imkoniyatlarini moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot
moddalari bilan bog’liqligini ko’rib o’tamiz:
Agar biz ishlab chiqarish imkoniyatlari samaradorligini tavsiflovchi
ko’rsatkichlarni topmoqchi bo’lsak bevosita biz 020-satr va 240,250,260-
satrlarda keltirib o’tilgan sotilgan maxsulot tannarxi, sof tushum va sof foyda
ko’rsatkichlaridan foydalanamiz. Aynan korxonaning rentabellik ko’rsatkichlari
rentabellk turlariga qarab korxona sof foydasi, sof tushum, sotilgan mahsulot
tannarxi kabi moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot moddalaridan
foydalaniladi. Masalan korxona asosiy vositalar, aylanma aktivlar, mol-mulk
xususiy kapital rentabellik ko’rsatkichlarida sof foyda, sotishga nisbatan
rentabellik ko’rsatkichida sof tushum va ishlab chiqarishga nisbatan rentabellik
ko’rsatkichlarida sotilgan mahsulot tannarxi moddalaridan foydalaniladi. Ishlab chiqarish imkoniyatlarii holatini tahlil qilishda imkoniyatlarning ma’lum
sanaga mavjud hajmi, ularning tarkibi va tuzilmasini aniqlash, ularning yil
davomida o’zgarishini hisoblab chiqish, imkoniyatlarning joylashtirilishini tahlil
qilish kerak bo’ladi. Yuqorilarda ko’rib o’tganimizdek Ishlab chiqarish
imkoniyatlarini korxonada eng optimal hajm darajasida ushlab turishga harakat
qilinadi. Buning uchun eng avvalo imkoniyatlar turlari bo’yicha aniq ma’lumotlarga
ega bo’lishi kerak. Chunki aynan ishlab chiqarish imkoniyatlari turlari bo’yicha
qancha miqdorda imkoniyat kerak bo’lishi aniqlab olinadi.
Biz ishlab chiqarish imkoniyatlarining holati va ulardan foydalanish darajasini
ko’proq ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga nisbatan o’rganamiz. ishlab
chiqarish imkoniyatlaridan noishlab chiqarish va ishlab chiqarishdan tashqari
jarayonlarda foydalanishni esa korxona sarflarining alohida tarkib qatorida
qaraladi. Ishlab chiqarish omillarining bir ko’rsatkichi bo’lgan materiallarning

cheklanganligi, avvalo ulardan samarali va to’g’ri foydalanishni talab etadi.
Shuning uchun korxonaning ishlab chiqarish imkoniyatlari bilan qay darajada
ta’minlanganligi va ulardan qanchalik samarali foydalanayotganligiga katta
e’tibor qaratish lozim. ishlab chiqarish imkoniyatlaridan foydalanish darajasini
ko’proq ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga nisbatan o’rganar ekanmiz
avvvalo material xarajatlarga sarf me’yori va baho o’zgarishining ta’sirini
o’rganib chiqishimiz lozim. Material xarajatlar mahsulot hajmining o’zgarishiga
ta’sir qiluvchi o’zgaruvchan xarajatlar hisoblanadi. Shu sababli ularning
o’zgarishini o’rganishda, albatta, o’zaro aloqadorlik darajasiga ham ahamiyat
berish talab etiladi. Bunda har bir so’mlik mahsulot hajmiga to’g’ri keladigan
yoki ishlab chiqarish xarajatlarining material sig’imi ko’rsatkichlariga muhim
e’tibor berilishi lozim. Mahsulot hajmining o’sishi bilan birga o’zgaruvchan
xarajatlar bilan bir qatorda, doimiy xarajatlar ulushi ham o’zgarib boradi.


XULOSA
Xulosa qilib aytganda, ushbu kurs ishimdagi ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanish tahlili va auditi bo’yicha yuqorida keltirilgan fikr va mulohazalarni umumlashtirgan holda quyidagi xulosalarga kelindi:
1. Ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanishni yo’lga qo’yishda
iqtisodiy tahlilning ahamiyati kattadir. Korxonada ishlab chiqarish imkoniyatlaridan
qay darajada foydalanilayotganligini tahlil etish natijasida ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarga sarflanayotgan xarajatlarini tejash maqsadida foydalanilmay
qolgan ichki imkoniyatlarni topish mumkin. Buning uchun esa, ishlab chiqarish
imkoniyatlarining holati va ulardan foydalanish taxlilining o’tkazilish ketmaketligini har bir korxona o’zining tahlil o’tkazish maqsadidan kelib chiqib
belgilashi kerak. Demak, ishlab chiqarish imkoniyatlarini tahlili asosan
korxonaning ular bilan qanchalik ta’minlanganligi, ularni sotib olish va saqlash
bilan bog’liq xarajatlarni to’g’ri boshqarish va ulardan samarali foydalanish
yo’llariga hamda mahsulot tannarxida materiallar miqdorini ular sifatiga ta’sir
etmagan holda kamaytirishga e’tibor beriladi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korxonalarning ishlab chiqarish
imkoniyatlari bilan ta’minlanganligi va ulardan samarali foydalanish tahlilining eng
asosiy vazifalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
- korxona, birlashmalarning zaruriy moddiy resurslari bilan ta’minlanganlik
darajasini aniqlash;
- ishlab chiqarish imkoniyatlarini korxonaga etkazib berish hajmini,
kompleksliligini, sifatliligini, sortliligini hamda maromiyligining darajasini
belgilash;
- ishlab chiqarish imkoniyatlarini etkazib berish borasida korxonalararo
tuziladigan shartnomalarning o’z vaqtida tuzilganligini aniqlash;
- moddiy texnika ta’minoti belgilangan rejasining haqiqatga yaqinligini
tekshirish;
- transport-tayyorlov xarajatlarini hisoblash;
- ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanish ko’rsatkichlarini
aniqlash va ularni mahsulot hajmiga hamda uning tannarxiga ta’sirini miqdor
jihatdan hisoblash;
- muhim samaradorlik ko’rsatkichlari va ularning o’zgarishini omilli tahlil
qilish;
- ishlab chiqarish imkoniyatlari aylanuvchanligini o’rganish;
- ishlab chiqarish imkoniyatlariga baho berishda foydalanilmay qolgan ichki
imkoniyatlarini aniqlash, tahlil etish va boshqalar.
Har bir korxona ishlab chiqarish uchun zarur ishlab chiqarish imkoniyatlarini
tashkil qiladi va uni rejali ravishda to’ldirib boradi. Sanoatda ishlab chiqarish
hajmining o’sib borishi bilan ishlab chiqarish imkoniyatlarining saqlanishini
ratsional tashkil etish va ulardan unumli foydalanishni to’la ta’minlash muhim
ahamiyatga egadir. Bu vazifalarning hal etilishida har bir xo’jalikda zarur
nazorat ishlarini omilkorlik bilan tashkil qilish orqali erishish mumkin.
Tahlil uchun zaruriy ma’lumotlar korxona moddiy texnika ta’minoti rejasi,
xom ashyo va materiallar bo’yicha tuzilgan shartnoma hamda moddiy resurslar
mavjudligi va ulardan foydalanishning statistik hisobotidan olinadi.
Korxonalarda mehnat predmetlaridan foydalanishni tahlil etishda ularni
sarflanishi bo’yicha o’rnatilgan me’yoriy ma’lumotlardan ham foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali
foydalanish tahlilining ma’lumot manbalari sifatida dastavval, balansning
«Ishlab chiqarish imkoniyatlari» (150-satr), «Tugallanmagan ishlab chiqarish (160-
satr)», «Tayyor mahsulot» (170-satr), «Tovarlar» (180-satr) moddalari, Bosh
daftar, jurnal-orderlar va boshqa hisob registrlari ma’lumotlari hisoblanadi.
Ishlab chiqarish imkoniyatlarini qanday va qaysi ko’rsatkichlari bilan tahlil
qilish eng avvalo tahlilchining oldiga qo’ygan maqsadidan kelib chiqadi. Agar
tahlil materiallar bilan qanday ta’minlanganlik va normativlarga rioya
qilinayotganligini tahlili qilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yilgan bo’lsa, u
holda tahlilchi korxonaning materiallar tarkibiy tuzilishi, ularning shakllanish
manbalarini va ular bilan korxona qanchalik ta’minlanganligini analiz qiladi.
Agar materiallar samaradorligini bilmoqchi bo’lsa, u holda material sig’imi,
material qaytimi ko’rsatkichlarini, material qiymatliklarning moliyaviy
natijalarga ta’sirini o’rganib chiqish lozim bo’ladi. Materiallar bilan
ta’minlanganlik va samaradorlik taxlilini o’tkazish uchun taxlilchi materiallarni
moliyaviy hisobot moddalari bilan qanday bog’liqligini bilishi kerak.
Ishlab chiqarish imkoniyatlariidan foydalanishni iqtisodiy samaradorligini
korxonalardagi materiallar qaytimi hamda material(mahsulot)lar sig’imi
isbotlaydi. Materiallar qaytimini aniqlash uchun korxonada yil davomida ishlab
chiqarilgan yalpi mahsulot hamda tovar mahsuloti qiymatini asosiy fondlarning
o’rtacha yillik qiymatiga taqsimlash lozim. Materiallar qaytimining iqtisodiy
moxiyati bo’lib korxonaning har ming so’mlik asosiy fondlariga to’g’ri
keladigan yalpi mahsulot yoki tovar mahsulotini ko’rsatkichi hisoblanadi. Shu
bilan birgalikda, materiallardan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlarini
material qaytimi va material sig’imi ko’rsatkichlari ifodalaydi. Material qaytimi
ko’rsatkichini aniqlash uchun korxonada yil davomida ishlab chiqarilgan tovar
mahsuloti qiymatini material xarajatlar qiymatiga taqsimlanadi. Material sig’imi
ko’rsatkichi buning aksi bo’lib material xarajatlar qiymatini korxonaning yil
davomida ishlab chiqarilgan tovar mahsuloti qiymatiga taqsimlash yo’li bilan
aniqlanadi. Buni tavsiflaydigan bo’sak ushbu ko’rsatkich korxonada yil
mobaynida ishlab chiqarilgan tovar mahsulotining har bir so’miga qancha
material xarajatlari sarflanganligini ko’rsatadi.
Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlar tizimi orqali
ifodalanadi. Bularga quyidagi nisbiy miqdorlar kiradi:
1. Moddiy resurslar qaytimi;
2. Moddiy resurslar sig’imi;
3. Moddiy resurslar rentabelligi;
4. Moddiy resurslar xarajati koeffitsienti;
5. Sarflangan moddiy resurslarning tannarxdagi hissasi.
Korxonalarning o’zlaridagi mavjud bo’lgan material resurslarining yil
boshiga bo’lgan miqdori yillik inventarizatsiya natijasida aniqlanadi. Ularda
mavjud bo’lgan material resurslar korxona ishlab chiqarishini davomiyligini
ta’minlash uchun etarli bo’lmagan holarda korxonalarni zarur bo’lgan material
resurslari bilan ta’minlash borasidagi shartnomalar tuziladi. Bu masalalar
yuqoridagi savolda batafsil yoritilgan.
Korxonalarga sotib olinayotgan material resurslarini oqimi natijasida
ularning material resurslari bilan ta’minlanganlik darajasi ortib boradi.
Korxonalarning material resurslari bilan ta’minlanganligini hamda mehnatni
ular bilan qurollanganligini ikkinchi savolda keltirilgan ko’rsatkichlar
yordamida aniqlanadi.
Kurs ishida ishlab chiqarish imkoniyatlarii quyidagi yo’nalishlar
bo’yicha tahlil qilingan:
- ishlab chiqarish imkoniyatlarii holatining tahlili;
- ishlab chiqarish imkoniyatlarii bilan ta’minlanganlik tahlili;
- ishlab chiqarish imkoniyatlariidan foydalanish samaradorligi tahlili;
- ishlab chiqarishga berilgan materiallarning ishlab chiqarilayotgan maxsulot
tannarxiga ta’sirining tahlili;
- material xarajatlarga sarf me’yori va baho o’zgarishi ta’sirining tahlili.
Ishlab chiqarish imkoniyatlarilardan foydalanishni tahlil etishdan maqsad ishlab chiqarish jarayonida ulardan foydalanishda ortiqcha sarf-xarajatlarga yo’l
qo’yilgan bo’lsa, bu holda mahsulot hajmi qanchaga kam yaratilganligi yoki
moddiy resurslardan samarali foydalanish natijasida qancha qo’shimcha
mahsulot barpo etilganligini aniqlash bo’lib hisoblanadi. Ularni quyidagi
usullardan foydalangan holda hisoblash mumkin:
- korxonada ishlab chiqariladigan mahsulot birligi uchun belgilangan
xarajat me’yori material resurslarga ketgan haqiqiy xarajatlar bilan taqqoslanadi;
- erishilgan iqtisod yoki ortiqcha xarajat ishlab chiqarilgan mahsulotning
umumiy miqdoriga ko’paytiriladi;
- moddiy resurslardan foydalanish natijasida yuzaga kelgan ortiqcha
xarajat reja bo’yicha ko’zlangan xarajat me’yoriga taqsimlanadi.