"Amirxoniya" ma'rifat fondi Ildus Amirxon Tatar hayoti (huquqiy o'zgarishlar) Qozon-Naberejnye Chelni, 1997 yil

2. Милли мәктәпнең милли-дәүләти ягы һәм
укыту-тәрбияви теле
2.1. Милли мәктәп милләтнең җирле дәүләтчелеге булмаган шартларда да мөстәкыйль милли-мәдәни үсеш хокукын тәэмин итә. Дәүләт карамагындагы татар мәктәбенең миллилеге халыкның милли бәйсезлек дәрәҗәсе белән билгеләнә.
2.2. Гамәлдәге татар мәктәбенең, унитар һәм авторитар нигезгә корылганлыктан, милли-этник йөзе юк. Бу исә, үз чиратында, бала һәм яшүсмер аңының томалануына, адәм баласының, шәхес буларак, таркалуына китерде. Бүген моның аяныч нәтиҗәләрен күрәбез. Катнаш урыс телле мәктәпләр, аларның башка (шул исәптән, татар) телле нөсхәләре җәмгыятьнең социаль-икътисади, милли-этник һәм рухи-әхлаки яктан зәгыйфьләнүенә төп сәбәпче булдылар. Алга таба да шундый мәктәпләргә ябышып яту, милләтләрнең һәм җәмгыятнең череп таркалу процессын тизләтәчәк кенә.
2.3. Татар мәктәбе милләтне туплау һәм берләштерү вазыйфаларын бары тик унитар-дәүләти нигездән аерылып, мөстәкыйль милли мәгариф юлына басып кына үти алачак.
2.4. Тел ул - милли яшәешнең төп күрсәткече, милләт сагында торучы соңгы корылма. Шуңа күрә мәктәптә төп укыту-тәрбия теле туган тел булырга тиеш. Әмма, тел ул, мәдәни үсеш көзгесе. Татар халкы берничә гасыр дәверендә ят мохиттә яшәү сәбәпле, үзенең мәдәни үсешен җитәрлек күләмдә тәэмин итә алмады һәм, нәтиҗәдә, теле дә шактый зәгыйфьләнде. Бу бигрәк тә мәдәни үсешнең матди-социаль, иҗтимагый-сәяси, фәнни-техник өлкәләренә кагыла. Алга таба татар теленең үсеше татар халкының шушы өлкәләрдә алга китешенә бәйле. Чөнки тел мәдәни үсеш чыганагыннан (милли-этник мохиттән) читтә үсеш ала алмый. Башка телнең йогынтысына дучар була. Бу исә телнең этник нигезен какшата, башка телнең, башка милли мохитнең әсире итә. Нәтиҗәдә, телнең информацион куәте кими, мәдәни тәңгәллеге бозыла. Шуңа күрә, милли мәктәп, беренче чиратта, татар теленең бүгенге информацион куәтен ачыкларга, мәдәни тәңгәллек принцибына, мөмкин кадәр этник җирлеккә таянып, аның терминологик, фонетик, грамматик, гомумән алганда, лингвистик стандартларын булдырырга тиеш.
Бу исә мәктәптә милли мохитне тудыруны алгы чиратка куя. Бары тулы милли мохит шартларында гына татар мәдәнияте тамырга китә ала. Шушы тамырда гына телнең информацион куәте үсүе мөмкин. Бары тик милли мохиттә генә баланың этник рухы калыпланып, шәхси аңына, психикасының тирән катламнарына үтеп керә ала. Тел дә рухның аерылгысыз өлешенә әверелә.