Амир темур тарихидан лавхдлар тошкент 2021



Download 223,92 Kb.
bet12/39
Sana25.02.2022
Hajmi223,92 Kb.
#276077
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   39
Bog'liq
amir temur

Амир Темурнинг Куксаройи
Амир Темур Самарканд шахрини узининг курки ва салобати билан барча талабларга жавоб берадиган сиёсий марказга айлантиришни максад килган эди. Темур давлати ташкил этилиб, Самарканд унинг пойтахтига айлантирилгач, 1370 йилнинг июнида утпбу шахарда курултой чакирилиб, унда пойтахтдаги улкан шахарсозлик тадбирлари белгилаб олинди. Натижада, даставвал 1371 йилда киска муддат ичида шахар тевараги мустахкам калъа девори билан урадди. Шахардаги айрим хиёбон ва майдонлар янгича киёфага эта булди. Курилиш-бунёдкорлик ишлари кулами кенгайиб, Самаркандца бир катор масжидлар, макбаралар, меъморий мажмуалар кад кутарди. Самарканднинг кунботар томонидаги калъа - Арки Олий киёфаси хам анча узгарди. Амир Темур бу ерда атрофи мустахкам уралган калъа бунёд этгирди. Махобатли даврозахоналар курдирди, калъа ичига махсус обмури оркали сув келтирди. Темурнинг Самаркандцаги калъаси шунчаки истехком эмас, балки авваламбор пойтахтнинг мустахкамланган маъмурий-харбий мар казн эди. Унинг кудратли девори ташкарисида хукуматнинг асосий кароргохи булган Куксарой ва чамаси, анча хусусий характердаги Бустонсарой жойлашган эди.
Самарканд шахри аркида бунёд этилган Амир Темур кароргохд - Куксарой турт каватли булиб, гумбазлари ва деворлари зангори кошинлар, нак.шинкор ва гулдор парчинлар билан коплангани учун у шундай аталган69. Куксаройнинг турт каватли улкан иморат булганлиги унинг накадар улугвор ва ноёб эканлигидан дарак беради. 1497 йил ноябрда Бустонсаройда тухтаб утган Бобур узининг «Бобурнома» асарида Куксарой хакида аник, маълумот колдирган. Унинг кайд этишича: «Самарканд Аркида Темурбек улуг бир кушк солибдур, турт ошиёнлик (турт тарафидан кириш йули пешток дарвозалик). Куксаройга маълум ва машхур олий иморатдур»70. Бобур, шунингдек, Бустонсарой - Куксарой кушки атрофидаги чаманзор хакида кам ёзиб колдирган.
Куксаройда хукмдорларни подшолик тахтига уткизиш маросими вактида уларни тошдан тахт-курси - Куктош куйилган эди. Алохида майдончага куйилган Куктош - яхлит тошдан тарошланган баланд супа - хозирда Гури Амир макбарасининг ковлисида турибди. Мамлакатнинг сиёсий каётида амалда кеч кандай рол уйнамаган навбатдаги кугирчок мугул хонини тахтга чикариш маросими анъанага кура ана шу тошда утказилган. Булардан ташкари аркда давлат девонхонаси, курол-яроглар устахонаси ва аслахахона, тангалар сукиладиган зарбхона, камокхона каби иморатлар жойлашган эди. Академик Б.Ахмедов хам Куксаройга давлат хазинаси, подшохга карашли корхоналар (асосан курол-ярог ишлаб чикарувчи корхоналар) ва камокхона жойланггирилгани, Бустонсарой эса подшохга асосий кдроргох булиб хизмат килгани хакида маълумот беради71.
Куксаройдаги йирик хазина жамгарма - аслахахоналарда Амир Темур Тухтамишхонни тор-мор килгандан кейин Табриз ва бошка шахарлардан, Олтин Урда хазиналаридан кулга киритилган ашёлар, Дехдидан келтирилган, ас лида хинд хунармандлари юксак дид билан ясаган жозибали осори атикалар, хатго Туркия султонлари салиб юришлари ишгирокчиларидан мусодара килган ва бошкд хилма-хил ноёб тарихий анжомлар мавжуд булганлиги бир катор тарихий манбаларда тилга олинган72. Жумладан, испан элчиси Руи Гонсалес де Клавихо уз кундаликларида Куксарой касри ва ундаги подшога тегишли курол ишлаб чикдрувчи устахона уакида куйидагича кайд этган: «Шахдр четида бир каср булиб... геварак-атрофи сув окдб турган хандак, билан уралган, кдср йулаб булмайдиган истехкомга айланган эди. Касрда подшонинг хазинаси сакданар, шу сабабдан хозию куззот (козикалон) ва унинг мулозимларидан бошкд хеч ким киролмас эди. Бу ерга подшонинг фармойишига биноан, бир мингга якин хунарманд асирлар жойлапггирилган. Улар салтанат учун йил буйи совут, дубулга, камон, найза ясайдилар»73.
Манбалар Куксаройда Темурнинг улкан кутубхона барпо килганлиги хакдда хам хабар беради. Унга дунёнинг турли бурчакларидан ноёб битиклар, бебахо кулёзмаларни туплади. У лар дан фойдаланиш устидан катгих тартиб урнатди. Муншийлик, хаттотлик, безак солиш намунали равишда йулга хуйилди. Кутубхонадан олим-у фозиллар, мударрислар, толиблар, умуман ижодкорлар, салтанат амалдорлари, уларнинг фарзандлари кенг фойдаландилар74. Шу тариха Амир Темурнинг Куксарой кутубхонаси бой илм учокдари сифатида машхур эди. Унда араб, турк, форс, лотин ва бошха тилларда 13,5 мингдан зиёд турли фанларга оид китоблар туплангани маълум75. Сохибхирон хайси мамлакатларга юриш хилмасин, у ердаги илм ахли билан сухбат килишга, мавжуд китобларни йигишга интилган. Ибн Синонинг Хамадондаги махбарасини зиёрат килган ва буюк аллома асарларини топтириб Самарканд™ юборган.
Амир Темур 1404 йил кузида Хитойга юришидан олдин Куксаройда сунгги бор булган. Сохибкироннинг вафотидан сунг сарой унинг авлодлари томонидан фойдаланилган. Тарихий манбаларда айрим темурийзодалар хаётининг Куксарой билан боглик ходисалари хакидаги маълумотлар учрайди. Масалан, Давлатшох Самаркандийнинг 1486 йилда ёзиб тугалланган «Тазкират уш-шуаро» («Шоирлар тазкираси») асаридан темурий Халил Султон хукмронлиги даври (1405- 1409 йилар)да утган етук шоир Бисотий Самаркандий (1412 йил вафот этган) хакида келтирилган парчада баён этилишича: «Шохрух султон Самарканд тахтига ултиргандин кейин Амир Темурнинг Куксаройда яширинган хазинасига кирди. [Лекин] аблахдар димоги акддин, жохдллар калби билимдин холи булганидай, [Шохрух султон хам] уша хазинани ганждин холи топди. Тасодифан мирзо асосининг учи [ерда ётган] бир дирхамга тегди, уни олиб [артиб кузларига сурди, сунг] хамёнига солди. Сунг хамрохларига юзланиб деди: «Биз ушбу дирхам хаккц отамиздин колган хазина ва меросдин бахраманд булдик». Шундан кейин у бушаб колган хазинадан чикди...»75.
Мирзо Улугбекнинг угли Абдуллатиф Мирзо Самарканд тахтини эгаллагач, мамлакатда мустабид тартиб урнатилади. У отаси Улугбекка якин турган кишиларнинг купини катлга буюради. Амакиваччаси Абдулло Мирзони Куксаройдаги зиндонга ташлайди. Шунингдек, жангда асирга олинган темурийзода Абу Саид Мирзони хам Куксарой камокхонасида туткунликда сакдайди. Аммо 1450 йил бахорида Абу Саид Мирзо камокхонадан кочиб, Бухорога кетади (айрим адабиё'тларда Абу Саиднинг Бухоро зиндонига ташлангани уацидаги маълумотлар уам учрайди). Абдуллатиф Мирзонинг фожиали халокатидан сунг, Аркони давлат бирлашиб, Абдулло Мирзони Куксарой камокхонасидан олиб чикиб, салтанат тахтига уткизиб, подшох деб эълон килади. 76 77
Ьританиялик шаркшунос ва тарихчи Лоуренс Фредерик Вильям Рашбрук (1890-1978)нинг «Бобурномалга таяниб маълумот беришича, Темурийзодаларга хос анъанага кура, v кардан кай бири тож кийиб тахтга чикса ёки тахтдан махрум килинса, катл эттирилса ёки кузларига мил тортиладиган булса, оу ишларнинг барчаси Куксаройда амалга оширилган78. Му ал лиф Куксарой билан боглик холда темурий Султон Махмуд Мирзо (1494-1495)нинг угли Бойсунгур Мирзо (1495— 1197) хибсга олиниб Куксаройга олиб келингани, аммо Бойсунгур Мирзо жазодан кутулиб колишга муваффак булганини кайд этади. Бойсунгур Мирзонинг бахтикаро укаси Султон Али (1498-1500) хам уз навбати келганда Куксаройга олиб келинади. Аммо омадли тасодифга кура омон колади. Унинг кузларига мил тортилганда унинг куриш кобилияти кисман сакданиб колади, у Бухородаги тарафдорлари ёнига кочиб кетади79. Захириддин Мухаммад Бобурнинг кайд тгишича, «Куксаройга келтириш» ибораси катл килиш маъносини хам англатган. Бу хакида «Бобурномалда шундай дейилади: «Темурбек авлодидан хар ким бош кутариб тахтга утирса хам бунда утиради, хар ким тахт орзуси билан бош куйса хам бунда куяди. Хаттоки, фалон подшохни Куксаройга чикардилар, яъни улдирдилар, деган кинояли ran юрарди»80.
Юкорида номи кайд этилган Куктош 1868 йилгача Куксаройда турган. XV асрдан XIX асрга кадар ушбу тошкурсида темурийлардан бошлаб то мангиглар сулоласи хукмдорларининг тахтга утириш маросимлари булиб утган. Гарчи Бухоро амирлигининг пойтахти Самарканд эмас, балки Бухоро булса-да, унинг амирлари - Хайдар, Насрулло хамда Музаффарлар тахтга утириш маросимини Самаркандда, айнан ушбу Куктошда амалга оширганлар. Куктош билан боглик сунгги тахтга утириш маросими 1860 йилда Амир Музаффарнинг тахтга чикдши чогида булиб утган.
Ёзувчи, олим Садриддин Айний узининг «Эски осорлар, Чил устун, Куксарой, Чиннихона ва Куктош» номли тадкжотида: «Куксарой - бу иморат Самарканднинг аркида (урда - хозирги Тупроккургон) булиб, Амир Темур томонидан солинган турт ошёна (турт каватли) юксак бир бино эди. Куктош хозиргача Самаркднднинг кургонида саломат колган катга бир тошдир»81, - деб хайд этади. Улкашунос Абдумумин Сатторий узининг «Куктош» маколасида Самарканддаги осори атикалар орасида Куктош деб аталадиган бир тош бор лиги ва у тош шахарнинг Тупроккургон ичида жойлашганлиги, теварак ва атрофларида турли-туман уйлар булиб, эски ва янги шахар орасида сакданаётганлиги билан боглик маълумотлар беради. Муаллиф у узокдан ок булиб куриниши, лекин уша пайтда ташландик холда эканлигини хам алохида таъкидлайди82.
Куксаройнинг асосий биноси XVIII асрнинг биринчи ярмидаги сиёсий курашлар ва инкироз даврида вайрон этилган. XIX асрда мангиглар сулоласига мансуб Бухоро амирлари саройни кисман тиклашган. Бухоро амирлиги шар кий кием ид а мустакилликнинг кулдан бой берилиши хамда Самарканд рус кушинлари томонидан босиб олиниб, Россия империяси таркибига киритилганидан кейин Россия империясининг мустабид хукумати 1880-йилларда саройни бутунлай бузиб ташлади. Бугунги кунга кадар Куксаройдан факатгина Куктош сакданиб колди. Бустонсарой каби Куксарой хам ер билан яксон килинди.
Хулоса кдлиб айтганда, Арки Олий ичида жойлашган, турт каватли мустахкам ва махобатли каср хисобланган Куксарой Амир Темур даврида хам, унинг ворислари даврида хам мухим давлат ахамиятига эга булган жой сифатида хизмат килди. Унда давлатнинг бош хазинаси хамда курхона (курол-аслахалар сакданадиган жой) жойлашган эди. Куксарой давлатнинг махсус камокхонаси хам хдеобланиб, унга купрок давлат жиноятчиси деб топилган махбуслар камалган хамда шу ерда катл этилган. Кдсрнинг яна бир канотида подшохнинг хос корхоналари жойлашган булиб, бу ерда харбий куроллар ясаларди. Бундан ташкари, Амир Темур Куксаройда улкан кутубхона хам бунёд эттирган. Сохибкирон дунёнинг турли бурчакларидан ноёб битиклар, бебахо кулёзмаларни Куксарой кутубхонасида туплади. Натижада бу ерда 13,5 мингдан зиёд зурли фанларга оид китоблар жамланди. Куксарой хам, Амир Темурнинг Самарканддаги шахсий саройи Бустонсарой хам Россия империяси мустамлакачилиги даврида бузиб ташланган булса-да, Сохибкироннинг Самарканддаги ушбу кароргохдари гавсифи манбалардаги маълумотлар асосида узининг салобати ва курки билан авлодларни лол колдиришда давом этаверади.



Download 223,92 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   39




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish