Амир темур давлатида и+тисодиётни бош+аришдаги ызига хослик

O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M

ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW

MINISTIRLIGI Ajiniyaz atindagi Nokis Mamlekelik Pedagogikaliq Instituti


Baslawish talim qanigeligi 1 b topar oqiwshisi
REFERAT

Tema:__ _______________________

Tayarlag’an: Ubbiniyazova Minayxan

Qabillag’an: __________________

No’kis 2021
Joba :
1. Ámir Temurdın’ tariyx saxnasina shıǵıwı.

2. Ámir Temurdı oraylasqan mámleket dúziw rejesin ámelge asırıwı.

3. Ámir Temurdıń saltanatni basqarıw daǵı siyasatı.

Ámir Temurda mámleketke, áskeriy jumıslarǵa bolǵan Qızig’ıw júdá erte oyandi. Ol fizikaliq jaqtan júdá kushli bolǵan. Shig’is gúresi hám urısıw usılların puqta iyelegen. Shabandozlıq onıń eń jaqsı kórgen shinig’iwlarinan biri bolǵan.

Temurdıń jeke Túsi, kúsh-Qudıreti tuwrısında Ibn Arabshoxnini’ tómendegi sóz dizbegileri oǵada tıyanaqlı bolıp tabıladı. «Ámir Temur jismu-óligi kelgenler, qaddi-qáwmeti tik, uzın bo'yli, go'yo Áyyemgi paxlavonlar áwladları mısalı bolıp, bası úlken, oǵada kúshli hám salawatlı, oqıs júzin ash qızıl reń janlandırǵan menen xesh bir daqsiz, biydayran’ emes. Qol ayaqlari kushli, jelkeleri keń, oń ayaq-qolı shóloq hám láń, eki kózi dál eki shamdek bolsada, shodligi bilinmas, qalın dawıslı edi. Ol ólimnen qo'rqmas, jası seksenge jetken bolsada, tınıshsızlanıwsız, saldamlı bolıp, xazil-mazaq hám ótirikti yoQtirmas, eger ol jaǵdayda ózine ozor jetetuǵın qandayda sóz bolsa xam xaQiQat oǵan yoQar edi. Ol bolıp ótken jumısqa azap shekpes hám Qolǵa kirgizetuǵın yutuQlardan shodlanmas edi»1.

SoxibQiron Ámir Temur tariyxan oǵada quramalı jaǵdayda -XIv ásirdiń 60 -jıllarında siyasat maydanına chiQdi. Bul dáwirde Chingizxon áwladları ortasında toju-taxt, mámleket hám buyım talasıwlar sol dárejede kúsheyip kettiki, bul Shaǵatay ulusiga Qarawlı aymaqlarǵa feodal tarqoQlikning jáne de chuQurlashuviga sebep boldı. Jergilikli hákimlerdiń o'zboshimcha háreketleri nátiyjesinde Shaǵatay ulusiga Qarawlı Movarounnaxr tapda o'nlab mustaEt beklikler payda boldı.

Shaxrisabzda-Xoji Barlos, Xo'jandda-Boyazid Jaloyir, Balxda-Ámir Xusayn, Shibirg'onda - Muxammad Aperdi Nayman, Ko'xistonda-ámir Sotilmish, Arxang sarayda - O'ljoy Aperdi hám boshQalar ózlerin hákimi mutlaQ dep esaplawardi.

Bir yoQdan mo'g'ul xonlari ótkerip atırǵan zug'umlar, ekinshi tárepden bolsa - jergilikli hákimler ortasında to'xtovsiz dawam jetip atırǵan daw hám urıslar úlkeni qıyınshılıqlı axvoolga salıp, ápiwayı xalQ ommasining turmısın salmaqlilashtiribgina Qoyǵanı yo'Q, Áyne zamande bay hám zodagonlarning máplerine xam ziyan jetkezdi. Sol sebepten xam úlkede feodal tarQoQlika barxam beriw, oraylasqan kúshli mámleket júzege keliw eti shva keyininen mo'g'ullar istibdodidan azat bolıwǵa umtılıw ideyası barǵan sayın kúsheyip bardı. XalQni ng anna sol xoxish erk-ıqrarın birinshiler Qatarında tushungan jergilikli hákimlerden biri Xoji Barlosdir1.

Kesh (Shaxrisabz) hákimi Xoji Barlos - túrklerdiń barlos Urıwınan bolıp, Ámir Temurdıń ámekisi edi. Tariyxıy dereklerdiń guvoxlik beriwine qaraǵanda, 1358 jılda ámir qozog'onni ng balası Abdulloxga Qarsı gúres baslaǵan mo'g'ul amiri Bayan sulduz janında Xoji Barlos xam bolǵan. Olar ámir Abdulloxga Qarsı itifoQ tuzib, Qolǵa kiritilgen wálayatlardı óz-ara taQsimlab alıw shárti menen gúresganlar. Olar óz niyetlerin Qsman ámelge asırdılar. Bayan Sulduz menen Xoji Barlosdan jeńilgen Abdullox Andarab tárepke Qashıp ketedi. Bayan Sulduz Menen Xoji Barlos Movarounnaxr jerleriniń bir Bólegin iyelep aladılar jáne onı óz-ara taQsimlab mekeme eta baslaydılar. Xoji Barlosga Kesh wálayatı tegadi. Anna sol tariQa 1358 jılda Qariyib bir yarım ásirden keyin Movarounnaxrning bir Bóleginde hákimiyatni boshQarmaq jergilikli xalıq wákili Qolına ótedi. Sol waqıtqa Shekem sabaqlıq hám ádebiyatlarda bul másele jetkilikli dárejede yoritilmay kelingen. Tariyx sabaqlıqların o'Qigan o'Quvchidan «Movarounnaxrda Maxmud tarobiy Kóterilisinen keyin mo'g'ullarga Qarsı xesh - Qanday háreket bolmaǵan»,- degen bir pikir payda bo'lar edi. Tuwrı ádebiyatlarda XIv ásirdiń 30 -jıllarında Xurasanda jergilikli xalıqtıń patriot hám aldıńǵı Bólegi bolǵan sarbadorlar (mo'g'ullarga Qarsı gúresde óz basların dorga tıgıwǵa razı bolǵanlar ) mo'g'ullardan kishi bir aymaqtı azat Etkenlikleri, óz mámleketlerin júzege keliw etip, xatto Kók shópvor shaxrini bul mámlekettiń paytaxtına aylantırganliklarini aytnadı. Biraq olarda shaxrisabz bekligining Movarounnaxrda (1361-1362 jıl aralıǵinda NátiyjeQandda xam sarbadorlar mo'g'ullarni tar-mor Etip, hákimiyatni Qolǵa kirgizgenler) 140 jıllıq mo'g'ullar basshılıǵınan keyin birinshi bolıp azatlıqqa eriskenligi xaQidagi áhmiyetli másele chetlab ótilgen. Xolbuki, sarbadorlar háreketi tásiri astında Movarounnaxrning SamarQanddan boshQa qalalerinde xam, atap aytqanda Kesh bekligida xalıqtıń úlken bir Bólegi erk hám azatlıq ushın ǵayrat qamarın maxkam baylanıstırǵan edi. Xatto, bul háreketke salıstırǵanda xayrixoxlik menen Qaraganlar safida Temur xam bolǵanlıǵı onıń keyingi iskerliginde yaQQal kózge tashalanadi.

Temurbek mo'g'ullar Movarounnaxrga 1360 jıl birinshi bar bastırıp kelipyoQ, xesh ikkilanmay mámleket hám xalQi menen birge boldı, dushpanǵa Qarsı gúres aparıwǵa Qarar Etdi. Dáslepki payıtlarda Qúdiretli dushpan menen bir ózi gúresiw múmkinshiligine iye emes edi. Movarounnaxrning Xoji Barlos, Bayan Sulduz, Boyazid Jaloir sıyaqlı úlken ámirleriniń bir Bólegi Tug'luQ Temurxon xızmetine ótken edi. Sonda Temurbek xam xesh ekilenbesten mo'g'ul xonining xuzuriga barıwǵa májbúr boldı, sebebi jaǵday salmaqli hám sonı taQozo etardi.

Ámir Temur bul ilajı menen mo'g'ullarning tiykarǵı kúshlerin Movarounnaxrga ishkerilamasdan turıp, olardı toqtatıw hám el-jurttı taxQirlashlardan saqlap Qalıw edi. Temurbek buǵan málim dárejede eristi. Xon oǵan ata mákanı bolǵan Keshni, tap Jayxun boyınasha bolǵan jerlerdi Qosıp berdi jáne onıń maslaxati menen jumıs tutatuǵın bolıp Qaldı. Bul xaQida Temur áneydeylerinde sonday delingen edi: «Men tájiriybemdan sonı bildimki, júz mıń otliQ askar Ete almaǵan jumıstı bir tuwrı ilaj menen ámelge asırıw múmkin ekan».

XaQiQatan xam Ámir Temur xalQ tárepinde boladı. Mısalı : bir kúni ámir Bekchik, Xojibek hám Ullı Tug'temir basshılıǵındaǵı mo'g'ullar qarsı hám /uzor atrogfidagi QishloQlarni talan-taraj Etkenin xonga arz Etkenidaxon ámirlerdi tiyib Qoyǵan. Xon ámirlerdi endigiden Movarounnaxrga barıwların qadaǵan Etdi.

Tug'luQ Temurxon Mo'g'ulistondagi nisozlik hám ayırım beklarning kóterilisi sebepli Movarounnaxrni balası Ilyosxo'jaga 1360 jıl kuzida tapsırıp óz jurtına Qaytıp ketedi. Ol ketkennen keyin Temurbekning Ilyosxo'ja menen mawasası keliwmay Qaladı. Xon onı úlken ámirlikten shetletip, Ásker jıynawshı etip tayınlaydı.

Bas ámirlik lawazımına óziniń eski amiri Bekchikni tayınlaydı. KeyinroQ Bekchik hám xon sharasın tawıp ámir Temurdı yo'Qatıw payiga túsediler. Olar Tug'luQ Temurxonga xat jazıp, «Temur bizge Qarsı kóterilis kóterdi»,-dep at ayozadilar. Xon bul ótirik gáplerdi shın xisoblab, Temurdı yo'Qatıw xaQida yorliQ jiberedi. Biraq bul yorliQ Ámir Temurdıń Qolına túsip Qaladı. Bul yorliQda Ámir Temurdı ólimge maxkum etilgen edi.

Sonnan keyin Ámir Temur anaǵurlım vaQt Xorezm hám Turkmenistan shólida jan saQlaydi. 1362 jılı Ámir Xusayn menen birgelikte dógerek átirapda júrgen birpara ámirlerdi xam toplap, mo'g'ullarga Qarsı gúresti dawam ettirdi.

IttifoQchilar-Temurbek hám Ámir Xusayn Abu Said hám mingli Bug'a bas bolǵan úsh mıńlıq mo'g'ul Áskerin Balx jılǵasında tar-mor keltirediler. Bul olardıń mo'g'ullar ústinen Qazanǵan birinshi iri jeńisi boldı. Sonnan keyin olar Balxni xam iyelediler.

Temurbek hám Ámir Xusaynning bul jeńisi tez arada Movarounnaxrning tog'u-tas, shólu-biyobonlarda jasırınıp júrgen ámirlerine xam jetip baradı. Olardıń birparaları ittfoQchilarni Izlep Termiz átirapına kelediler. Lekin Temur hám Xusayn olar menen Qosıw ilajların kórmeydilar.

1362 jıldaǵı jeńisten keyin Ámir Xusayn Balxda Qaladı. Ámir Temur bolsa gúresti bir ózi dawam ettiredi. 1362 jıldıń kuzi SoxibQiron Xisor wálayatında turǵan mo'g'ullarning úlken Áskerin jeńedi. 1363 jılı ol xatto ana jurtı Keshni xam Qolǵa kiritedi hám qaladiń buzilib ketken jerlerin remontlaydı.

1363 jılı Tug'luq Temur opat etedi jáne bul Ámir Temurǵa júdá Qol keledi, sebebi Ilyosxo'ja Movarounnaxrni tark etedi.

1365 jılı Ilyosxo'ja úlken Ásker menen taǵı Movarounnaxrga bastırıp kiredi. Eki orta daǵı bul urıs tariyxda «loy jangi» atınıń alǵan bolıp, Tashkent menen Chinoz aralıǵinda bolıp ótken. Bunda Ilyosxo'jaga Qarsı Ámir Temur hám Xusayn urıs Etedi. Biraq jangda Ámir Xusaynning Ǵayratsızlıqlıǵı sebepli ittfoqchilar jeńiledi. Mo'g'ullar bolsa saldamlı Qarsılıqqa uchramay mámlekettiń chikarisiga bastırıp kiriwde dawam etdiler.

Mamalakat taǵı shetten kelgen dushpan ayaǵı astında Qalǵan sol salmaqli kúnlerde xalQning nonini jeb, tuzini ichgan ámirler jonini saQlab Qashıp Qaldılar. Lekin el-jurt ximoyasiz qalmadı.

Mo'g'ullarga Qarsı gúresde SamarQanddagi sarbadorlar xalQning janına bezew kirdilar. Bul Kóterilis 1365 jıl iyun ayınıń aqırında SamarQandda bolıp ótedi. Oǵan SamarQant medreselerinen birewiniń medrese oqıtıwshısıı Mavlonzoda, paxta tituvchi Abubakr Kalaviy hám mergen jigit Xurdak Buxoriylar basshılıq Qilodi.

Sarbadorlarning jetekshileri, qawip-xater kúshaymasdan onıń aldın ala bildilar. Olar darxol qala meshiti jomiyga jıynap júz bergen jaǵdaynı ortaǵa saldılar. Sonda xalQ birdey pikir bolıp Mavlonzodani ózlerine raxnamo etip sayladılar. Abubakr Kalaviy menen Xurdak Buxoriy onıń járdemshileri etip tayınlandilar. Sonnan keyin sarbadorlarning jetekshileri qala mudovaasini shólkemlestiriw hám dushpandı tar-mor etiw rejesin tuzib aldılar hám Qural kóteriwge saparbar Etdiler.

Sarbadorlar kesheni keshe, kunduzni kunduz demay islep, qaladiń kirisiw chiQıs jerlerin bekkemladilar. Úlken-kishi kóshelerdi ol jer, bulmanınan to'sib janına tas hám temir úzindilerin uydilar.

Ertesi kúni Mavlonzoda jáne onıń orınbasarları áhmiyetli bir Qarardı -qalade hákimiyat sol kúnden baslap sarbadorlar Qolına ótkenligi, boju xiroj hám boshQa soliQlarning miQdorini anaǵurlım kemeytirilgeni, islam dini engizilganiga 700 jıl bolǵanına Qaramay, xamon xalQdan undirib kelinip atırǵan jan salıǵı salıǵı biykar Etilgenligi hám Qul mexnati bir Shekem jeńillestirilgenligi xaQidagi Qarardı daǵaza Etdiler.

Sonday Etip SamarQandda hákimiyat xalQ Qolına ótti. Lekin SamarQant saryuadorlari, Xurasan sarbadorlaridan farQli o'laroQ ózlerin patshax dep daǵaza Etpediler. Xukumat jumısların jámáát bolıp ótew etdiler.

Tez arada Ilyosxo'ja hám mo'g'ullar qaladiń «Shoxi Tiri» shaq kóshesinde payda boldı. Olar qalani lashkardan erkin, bo'm-bos xisoblab asıqpay-albıramay keler edi. Kóshe basında onıń eki tárepine Qoyılǵan buqqıdaǵılar olardı sezdirmay ótkerip jiberdiler. Lekin mo'g'ullar kóshediń ol jer bulmanına Qoyılǵan to'siQlarga dus keldiler. Áne sonday to'siQlardan biri Chorsuga yaQın jerde edi. Mo'g'ullar to'siQQi ot Qoyıp, yondirib jibermoQchi boldı. Lekin kóshediń eki tárepine Qoyılǵan buqqılardan yog'dirilgan o'Q jawınına dus kelip, olardıń kóbisi atlarınan Qulap jer tishladilar.

Sonnan keyin mo'g'ullar manjaniQlarini jumısqa saldılar hám qalani bombardimon Etiwge kirdilerlar. Bunıń nátiyjesinde kóplegen turaq-jay, ayniQsa meshitu medreseler wayran Etildi, tınısh xalıqtan kóp adam óltirildi. Lekin SamarQant jáne onıń Qaxramon xalQi taslim bo'lmadi. Kerisinshe úlkenyu-kishi jan-jaxdi menen gúresti dawam ettirdi.

Bir sóz menen aytqanda, bosQinchilarning SamarQant jáne onıń xalQini tiz cho'kdirish ushın Etken barlıq urınısları bexuda ketti. Bunıń ústine sol waqıtta mo'g'ul atları arasında «o'lat» keseli tarQaladi.

«Jeńisnoma» avtorı Sharofiddin Ali Yazdiy alıp kelgen maǵlıwmatlarǵa Qaraǵanda, sonda tórt otliQ mo'g'ulning faQat birewinde at Qaldı, tek.

Bunnan tashǴarrı tap sol waqıtta Mo'g'ulistonda Ilyosxo'jaga Qarsı Kóterilis baslanadı. Sol sebepli xam mo'g'ullar Qalǵan Qutgan lashkarini alıp, mámleketimizden chiQib ketiwge májbúr boladılar.

Sarbadorlar kóp sanlı hám jaqsı Qurallanǵan dushpan ústinen jeńis Etediler. Lekin sarbadorlarning basshılıǵı bir jıldan nariga ótpedi. Kelesi jılı (1366 ) Ámir Xusayn Konigil tepaligida qıyanetshiona jumıs tutadı. Onıń amri menen Abubakr Kalaviy menen Xurdak Buxoriylar óltiriledi. Mavlonzodani Ámir Temur QutQarib Qaladı.

Temurbek Ámir Xusayn menen 1362 jılı birleskende faQat bir maQsadni-mámleketti mo'g'ullar istibdodidan azat Qılıw hám Shaǵatay ulusining birligin qayta tiklewdi óz aldına maQsad Etip Qoyǵan edi. Ámir bolsa. Babası ámir qazag'anga uqsap, pikiru yodi joqarı hákimiyatni Qolǵa kiritip alıw hám Shaǵatayxon taxtini iyelew boldı. 1365 jılı hám odan keyin bolıp ótken voQealar bunı yaQQal tastıyıqladı.

Sonı ayrıqsha aytıp ótiw kerek, Temurbek aldın hám hákimiyatni Qolǵa kirgizgeninen keyin xam joqarı hákimiyatga intilmagan. Ol Shaǵatayxon naslinen bolǵan kisilerdi yaǵnıy BerliQulixon, Suyurg'otmish hám Sultan Maxmudni Qollap -Quwatladi. Ózin bolsa. FaQat ámir dep atab keldi. Sebebi, ol turk-mo'g'ul xalQlari ortasında Nızam kórinisine kirgen «yoso» hám «yusunga» ámel Etdi.

Qullası, sol «jangi loy» voQeasidan keyin ortaǵa túsken sovuQchilik bara-bara dushpanchilikka aylandı. Olar ochiQchasiga bir-birin maxv Qılıw jolına ótken ediler. Buǵan ayniQsa ámir Xusayn jigerli túrde bel baylanıstırdı.

Ámir Xusayn 1365 jılıyoQ soli Saraydan Balxga kóship ótti jáne onıń Qorǵan, diywal hám istexkomlarini bekkemlewge kirdiler. Bir sóz menen aytqanda, xar eki ámir úlken hám xal Etiwshi urısqa xozirlik kóre basladılar.

Balx ústine júriw 1370 jıl 15 mart kúni erte tańda baslandı. Termizge yaQinlashganlarida, odan úsh farsang (18-21 km) berida jaylasqan Biyo Awılında, andxud sayidzodalaridan sayyid Bereket xazrat soxibQironning aldına kútip alıw chiQdilar hám oǵan xammaning aldında naqıra menen bayroQ tutQızdılar. BayroQ menen naqıra musulmanlardıń ádetine kóre, toju taxt ramzi bolıp, onı joqarı mártebeli ruxoniyning Qolınan alıw tez arada onıń taj-taxt hám saltanat iyesi bolıwlıǵına belgi edi.

Ámir Temurdıń Balxga júriwinde sońǵı adresi qo'xi shodiyonning batıs etagidagi, Balxob dáryası soxilida jaylasqan Elburz Qorǵanı boldı. Temurbek jáne onıń Áskerleri «Iydi ramazon»ni bulmanda kútip aldılar, keyin Qurultoy chaQirilib Chingizxon naslinen bolǵan Suyurg'otmish o'g'lon (1370-1388) xon etip saylandı.

qurultoyning erteńına Temurbek Áskerin alıp balx ústine Qaray júrdi. ásker quramında Joku barlos, Bayan Sulduzning balası shayıq Muxammad, Shibirg'on hákimi Muxammadxo'ja aperdining balası Tiri Bulaqtıń kózi bar edi.

Zamanlas tariyxchi Sharofiddin Ali Yazdiyning sózleri menen aytqanda «Temurbekning bayraǵina astına sol Shekem kóp lashkar tóplanǵan ediki, onıń sawlatınan tog'u-tas hám sahrau biyobonlar larzaga keldi».

1370 jıl 5 aprel kúni Balxning Xinduvon dep atalmish tashQi Qorǵanı Temurbek lashkari tárepinen Qurshap alındı. qorǵandıń qubla tárepindegi Sortbaxor dárwazası Aldınan Umarshayx Mırza menen Joku Barlos, qaladiń kún chiQıs tárepindegi Xinduvon dárwazası Aldınan amirzoda Jaxongir menen ámir OQ Bug'a, qaladiń kún botar tárepinde jaylasqan Darbi voQea dárwazasına ámir Dovud menen ámir Muayyad, arqa tárepdegi qıyaban dárwazasına ámir Sor Bug'o menen Xusayn baxo bolıp tabıladı Áskeri menen Qoyıldı.

Balxning tashǴarrı qalai Xinduvon ushın baslanǵan kúshli sawashlar eki kún dawam etdi. Eki tárep xam úlken talofot kórdi. Salmaqli sawashlardan birinde Temurbekning on altı jasqa kirgen balası Umarshayx Mırza ayaǵınan jaradar boldı.

Urıstıń ekinshi kúni xinduvon dárwazası tárepden qalage QattiQ zarba urildi. Jaxongir Mırzanıń bir gruppa jigitleri keshge yaQın darishga sazovar boldı. BoshQa dárwazalar Aldınanı alıp barılıp atırǵan sawashlar xam muvofaQQiyatli bardı.

Oxir-oQibat Qamaldagilarning jaǵdayı salmaqlilesdi. ArtıQcha Qarsılıq kórsetiw paydasız ekenligin Ámir Xusayn xam tushundi. Ne Etip bolsa xam jonini omon saQlab Qalıw payiga tústi hám Temurbek xuzuriga sulx sorap elshi jiberdi. Xazrat soxibQiron eger ol óz ixtiyori menen taslim bolsa, onı omon Qaldırishga sóz berdi. Sonnan keyin Ámir Xusayn dárwazadan chiQib Temurbekning ordası tárep jol aldı, lekin vaxima hám Qo'rQuv basıp jolınan Qayttı hám dárwaza janındaǵı minbar ishine kirip jasırındı. Lekin onı tawıp aldılar hám Qol-ayoQlarini baylanıstırıp, Temurbekning ordasına keltirdilar. Ámir Temur bolsa «men onı Qanınan keshkenmen hám odan intiQom alıw tariyxına chiziQ tartganman»,-deydi.

Sonnan keyin Ámir Kayxusrav Xatloniy xaQiQat sorap, bir vaQtlar onıń úkesi KayQubodni óltirgen Xusaynni taQdirini maǵan tapsırıń dep ótinish Qilsada soxibQiron óz sózinde Qatań turdi. Biraq Kayxusrav Xusaynni óltirganida oǵan kelispewshilik bildirmeydi. Bul voQea 1370 jıl 12 aprel kúni júz boldı.

Ámir Temur Xusayn ústinen jeńis Qazangach, pútkil Movarounnaxrni óz Qolı astına birlestiradi. Balxda chaQırılǵan Qurultoyda Temur Shaǵatay saltanatining miyrasxorı dep daǵaza Etiledi. Lekin sol dáwirdegi jaǵdaynı esapqa alıp hám mo'g'ullarning Qarsılıgın kúshaytirmaslik maQsadida xon taxtiga Suyurg'otmish o'tQazilgan edi. Ámelde bolsa SamarQant taxtini soxibQiron Ámir Temur tárepinen boshQarilgan.

SoxibQiron Movarounnaxrning birden-bir xukmdori bolıp alǵannan keyin, ullı saltanat júzege keliw Qılıwdı óz aldına maQsad Etip Qoydı jáne bul jumıstı uyań aste menen ámelge asıra basladı.

Áskeriy Komandirge beriletuǵın eń qalıs baha -onıń sawashlarda erisken jeńisi bolıp tabıladı. Sol nuQtai názerden Temur tariyxındaǵı ullı sarkardalar arasında ayrıqsha ajralıp turadı.

Ámir Temur 1371-1404 jıllar arasında Mo'g'uliston, Iran, Azerbaydjan, IroQ, Keshki payıt (Siriya ), Xindiston, Gruzinston, Armeniya, Kavkaz artı úlkeligi ústine áskeriy júriwler Etdi. Biz uzoQ ótken zaman, eski zaman social -iQtisodiy taraQQiyotining Nizamlıqı hám sol zamanlardaǵı xukmron ideologiyadan kelip chiQadigan bolsaq, bunday urıslardıń obiektiv Nizamlıqları bar ekenin ochiQ túsinemiz.

Birinshiden, Áyyemgi zamanlarda hám orta ásirlerde ótken xonlar hám patshaxlar óz social tabaQasining kórinetuǵındalari. Sol bay-bay tabaQalar tárepinen taxtga o'tQazib Qoyılǵan kisiler edi. Madomiki, sonday eken, olar óz tabaQasining maQsad hám máplerin ximoya Etiwleri, yaǵnıy úlken urıslar alıp barıp, olardıń jer-suwini kóbeytiwleri mo'may olja alıp, olardıń baylıǵına Qosımsha baylıq Qosıp, olardıń iQtisodiy saloxiyatini asırıwları kerek edi. Bunıń uddasidan chiQalmaǵan xon hám patshaxlarni olar tutıp túrmes hám taxtdan uloQtirib tastap, ózlerine kereklisin o'tQızar edi. Tariyxıy dereklerde bul xaQda kóp mısallar bar.

Ekinshiden, sol zamanlardaxonlar hám patshaxlar arasında jaxongirlik yaǵnıy, jaxonga hákim bolıw, xesh bolmaǵanda onıń Bólegin bo'ysundirishga umtılıw ádeti bar edi. Mısalı, Iskandar ZulQarnayn, Yuliy Sezar, Chingizxon mine sonday xukmdorlar gápinen edi.
Ámir Temurdıń jaxongirlik iskerliginde xar eki faktor xam málim dárejede bar. Lekin máselege xaQQaniy yondoshadigan bolsaq, Temur iskerliginde mámlekettiń paraxatshiliqti hám barQararlıǵın támiyinlew, yaǵnıy onı tashQi dushpannan ximoya Qılıw, óz xalQi, watanın jaxonga ataqlı etiw qálewi tiykarǵı orındı iyelegen.

Mámleketimizdiń Xv ásirdiń ekinshi yarımı daǵı jaǵdayına bir názer taslaylik, Chingizxon xurujidan teri qalalarimiz wayran, dexQanshılıq, xunarmandchilik hám sawda -sotiQ tushkun bir jaǵdayda Qalǵan edi. NafaQat Movarounnaxr, bálki Qońsılas mámleketlerde xam feodal tarQoQlik, tártipsizlik hám óz-ara urıslar pátine mingan, ayırım áskeriy siyasiy gruppalardıń nafaQat ózleriniń yaQın Qońsılasları jerlerine, bálki Movarounnaxr ústine xam Etken talan-tarajlıq topılısları kúshaygan edi. XalQimizda «Qońsılasń tınısh -sen tınısh», degen naQl bar. Qońsılas mámleketler tınısh bolmaǵannan keyin, Movarounnaxrda tınıshlıq, barQararlıq, iQtisodiy materiallıq rawajlanıw QayoQdan bolsın?!

Ámir Temur óziniń ishki hám tashQi siyasatında tiykarınan mine sol omilga súyenip jumıs tutdi. Tuwrı. Ámir Temur kóp jıllıq gúreslerden keyin óz jurtında feodal tarQoQlik hám tártipsizlikke barxam beriwge, el-jurttı mo'g'ullar istibdodidan azat Etiwge, oraylasqan mámleket tuzib, el-jurttı óz tug'i astına birlestiridi. Lekin faQat bir ǵana sonıń ózi menen tınıshlıq hám barQararlıq Qarar tapmaydı. Mámlekettiń ishki jaǵdayı jaqsılanmaydi, onıń xalQaro abıraysı artıp Qalmaydı.

Bunıń ústine Chingizxon xurujidan berli nafaQat Movarounnaxr, bálki mo'g'ulning ayaǵı tekkan barlıq mámleketlerdiń iQtisodiy jaǵdayı salmaqli, siyasiy jaǵday jaman edi.

Ámir Temur ótkir siyasatshı adam bolǵanı ushın bul jaǵdaynı tuwrı baxoladi, oǵan ayrıqsha itibar berdi. AyniQsa. Mámleketimizdiń aylanaındaǵı jaǵdaynı jaqsılaw ilajların kórdi. Faktlarga murojat Qilaylik. Movarounnaxrning sharQıy-arqa tárepinde jaylasqan Mo'g'ulistonni alıp kóreylik 1369 jılı Ilyosxo'jaxon óltirilgandan keyin bul mámlekette xam feodal tarQoQlik hám óz-ara urıslar kúsheyip ketti. Mámlekettiń sharQıy Bóleginde dug'lat ámirlerinen ayiddin, Jetisuv hám Chu táreplerinde anQo tóre, IssiQko'latrofidagi úlkelikte Mir Saqıyberdi, mámlekettiń taǵı bir tárepinde Mir XaQberdi ózine xon, ózine bek bolıp alǵan edi. Olar tez-tez Sayram hám Tashkent, Turkiston hám Ferǵana ústine bosQın uyushtirib, tınısh xalıqtı talan-taraj Eter edi. Mısalı, ayiddin hám Mo'g'uliston beklari Temur saltanatining dáslepki jıllarında Tashkentti basıp aldılar. XIv ásirdiń 80-jılları baslarında olar Andijan ústine bastırıp keldiler, onıń aylanaındaǵı jerlerdi talan-taraj Etdiler, qaladiń ózin bolsa bir hápte dawamında Qamal astında tutdilar.

Mámleketimiz qublaında -Iranda, IroQ, Azerbaydjanda xam jaǵday jaman edi. 1336 jıldan keyin, yaǵnıy Elxoniylar mámleketi (1256 -1335 jılları Iran menen Azerbaydjandı mekeme Etken mo'g'ul úrim-putaǵı ) inQirozga dus kelgennen keyin Iran, Azerbaydjan hám IroQ xam feodal tarQoQlik hám óz-ara urıslar iyriminde Qaldılar. Mısalı, Xurasandı sarbadorlar (1337-1381 jıllarda mekeme Etken) Kartlar (/ur menen Xirotni XIII-XIv ásirlerde mekeme Etken), JonJábirleniwshisiy (bular Obivard, Saraxs hám Nisoni mekeme Etken g'almoQ Qavmidan chiQQan úrim-putaq ) Qavmining ámirleri bolıwıb aldılar.

Irandıń qubla Bóleginde Jeńimpaziylar úrim-putaǵı, Jurjon ústinen bolsa taǵı bir jergilikli úrim-putaq Sayyidlar, iroQ menen Kurdiston ústinen Jaloiriylar, Úlken hám Kishi Luriston ústinen Xorazspiylar hám inji úrim-putaǵı, Azerbaydjanda qara Quyınlı turkpenleri óz basshılıǵın ornatdılar. Fojea sonda ediki. Olar ortasındaǵı munasábet ko'proQ ala-awızlılıqlar hám dushpanlıq ruxida dawam etardi: óz-ara qarama-qarsılıqlar hám urıs -talashlar kúshaygan edi.

Movarounnaxrning arqa hám batıs táreplerinde xam tınıshsızlıq xukmron edi. OQ Ordada xam, Altın Ordada xam jaǵday jaqsı emes edi. Usı mámleketlerde Temur Malik, Toqtamıw, Urusxon, Polatxon hám Qúdiretli ámir Idiku (Yedigey) manǵıt ortalarında hákimiyat ushın mawasasız gúres dawam etardi. Sahrası QipchoQ ózbeklerdiń Movarounnaxrga arqa hám batıs arqa táreplerden qawipi hám talawshılıq topılısları kúshaygan edi.

Temurbek taxtga otırıwı boisi o'laroQ social, siyasiy, iQtisodiy ómirde júz bergen ijlbiy ózgerisler óz ańlatpasın xarb jumısında hám áskeriy kórkem ónerde xam kórinetuǵın etedi.

Tiykarǵı karvon jolları ústinen qadaǵalaw ornatıw ulus Qudıretin jáne de asırıw, xalQ turmıs tárizin jaqsılaw sıyaqlı ústivor maQsadlar jolında Temurbek sol dáwirde teńi yo'Q áskeriy kúshleri menen Jata, Iran, Afganistan, Kavkaz, iroQ, Keshki payıt, Egipet. Sahrası qipchoQ, Arqa Anado'li, Xindiston sıyaqlı mintaQalarga bir neshe márte Ásker tartıp bardı hám dúńya júzilik jeńisler Quchdi.

Xarb tariyxı Temurbekni jaxonning eń ullı sarkardalaridan biri retinde xaQli túrde tán aladı.

Onıń áskeriy uqıpı tiykarınan eki jóneliste: moxir áskeriy shólkemlestiriwshi hám atoQli áskeriy sarkarda formasında yorQın kórinetuǵın boldı.

Dúnyanıń 27 mámleketin jawlap alıw etıwde Ámir Temurdıń Áskeri jáne onıń áskeriy kórkem óneri bas faktor boldı. Onıń jeńimpazona júriwlerinde Qollaǵan taktik hám strategiyalıq urıs Qılıw usılları búgingi kúnde xam jaxondagi jetekshi mámleketlerdiń áskeriy bilim hám akademiyalarında uyreniledi hám o'Qitiladi.

Ámir Temur Áskerleri tiykarınan piyada hám otliQ askarlardan ibarat edi. Olar «o'nliklar»-(«ayl»), «yuzliklar»-(«Alun»), «mingliklar»-(«xazora») hám «o'n mıńlıqlar»-(«tuman») ga bólingen. Olarǵa o'nboshi, yuzboshi, mingboshi xamda ámirler basshılıq Etkenler. Rayonlarda askarlar sanı on mıń, Áskerde bolsa 100 mıńnan bolǵan. On mıńlıq lashkarni boshQarmaq ushın «tumon og'asi», mıńlıq bólimdi «mirixazora», júzlıqtı «xo'shunboshi» hám onlıqtı boshQarmaq ushın «aylboshi» sıyaqlı áskeriy hámeller tashkil Etilgen.

Bólindi boshliQlari-ámirler Temurǵa baǵınıqlı bolǵan QirQ aymoQ (Qáwim) den on ekewi: barlos, arg'in, jaloir, túlkishi, duldoy, mo'g'ul, sulduz, to'g'oy, QipchoQ, arlot, totor hám tarxonlar arasından tańlap alınǵan. Eń ullı mártebe ámirlik bolıp, Temur iskerliginiń dáslepki jıllarından baslap onı tark etpesten sodiQlik menen xızmet kórsetken 313 kisige berilgen:birewi ámir ul-umaro, tórtewi beglerbegi, yuztadan mingboshi, yuzboshi hám o'nboshi bolǵan. Bulardan tashǴarrı, taǵı on eki dana kisige birinshiden tap on ekinshi dárejeli ámirlik ataǵı berilgen. On ekinshi dárejeli ámir ádetde ámir ul-umaroning noibi esaplanǵan. On eki amirning xar birine birden bayroQ hám birden naqıra, on mıńlıq Ásker, tuw hám chortug', tórt dana beglerbeginiń xar birine birden bayroQ, naqıra, chorto'g' hám buraw (gernay ) berilgen.

SoxibQiron turk-mo'g'ul xalQlari, atap aytqanda Chingizxon lashkari dúzilisin, olardıń urıs aparıw ámellerin hár tárepleme úyrenip, analiz Etedi hám zárúr ózgertiwler kiritedi.

Temurbek júzege keliw etken armiyanıń dúzilisi Chingizxon dúzgen Ásker sisteması hám dúzilisine málim dárejede yaQın bolsa -de, biroQ Tómendegi áhmiyetli jixatlari menen farQlanar edi:

Chingiziylar Áskeri jalpı minnetleme tiykarında áskeriy xızmetke chaQiriladigan xalQ lashkaridan ibarat bolǵan túrde, Temurbek armiyası umumxalQ xarakterine iye emes edi.

Chingizxon dáwirinde Ásker tiykarın kóshpelinchi kópshilik tashkil Etken edi. Temurbek Áskerine joqarı bas Komandir kórsetken aniQ talapǵa qaray sharbadorlar Qatarı qol ónermentishilik, xunarmandchilik, dexQanshılıq menen gúmira o'troQ xalıqtan xam sezilerli miQdorda askar alınǵan.

Temurbek Áskerinde áskeriy kúshlerdiń tiykarın tashkil Etiwshi otliQ askarlar menen bir Qatarda piyadalardan dúzilgen Bólimler xam ádewir bolǵan. Ekenin aytıw kerek, Chingizxon Áskeri, jawlap alıw etilgen mámleketler xalqınan májburiy tártipte dúzilgen xasharni esapqa almaǵanda, piyada askarlarga iye bolmaǵan.

Temurbek SharQda birinshilerden bolıp óz armiyasına ot shashar Qural, yaǵnıy top-ra'dni alıp kirdi.

SoxibQiron tawlıq aymaqlarda urıs háreketleri alıp baratuǵın piyadalardan dúzilgen arnawlı áskeriy Bólimlerdi tashkil Etdi.

Temurbek jaxon xarb kórkem óneri tariyxında birinshi bolıp Áskerdi urıs maydanında jeti Qolǵa bolıp jaylastırıw rejimin ámeldegi etdi.

Temurbek armiyasında hayallardan dúzilgen bólindiler bolıp, olar urıs sıyaqlı er adamlar menen bir qatarda turǵan, Qaxramonlik hám shıdamlılıq úlgileri kórsetken.

Temurbek Áskeri quramın Movarounnaxr, Sahrası qipchoQ, Xurasan, Iran, Badaxshon, Mo'g'uliston, Xorezm, Mozandaron, Jata sıyaqlı jerlerden jıynalǵan askarlar tashkil Eter edi.

Ol jaǵdayda úzliksiz Áskerge tán bolǵan kóplegen belgiler bar edi: Ásker san jixatdan aniQ hám puqta tashkil Etilgen, onıń jawınger tártibi-yasol jangdan-jangga rawajlanıwlashtirib barılǵan, armiya óz dáwiriniń aldıńǵı Qural hám texnikası menen Qurallanǵan, áyne bir túrdegi Qural -qural, aslaxa-úskene menen támiyinlengen, Bólimler bir-birinen kiyim-bası, tutqan bayroQ yamasa tug'i orQali xam farQlangan. Bunday ajralıp turıw urıs waqtında Áskerdi boshQarmaqta júdá Qol kelgen.

Dushpan qorǵawın túrli usıllar járdeminde joq qılıw Qılıw, dushpan táreptiń iri hám bekkem qorǵaw imaratlarına iye bolǵan qalalerine Qo'QQisdan kúshli zarba beriw, jawlap alıw etilgen mámlekettiń boshliQlarini hám ayniQsa, lashkarboshilarini tutıw, Qorǵan hám Qo'rg'onlarni uzoQ múddet dawamında muxosara Qılıw, yov kúshlerin ılajı bolǵanınsha keń Qamrovda Qurshap alıw, onıń QishloQ, qala, rayon, wálayatların birin-ketin fatx etiw, dushpandı putkinley jeksen etgunga Shekem ta'Qib Qılıw. Fatx bolǵan jurtlardı boshQarmaq ushın óziniń isenimli wákillerin belgilew sıyaqlı strategiyalıq maQsadlarini gózlep jumıs júrgiziw Temurbekka kóplegen jeńisler alıp keldi.

Taktika jixatdan Temurbek armiyası ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye edi. áskerdiń yasoli Qoraxoniylar, /aznaviylar, SaljuQıylar, Chingiziylar Áskeri jawınger tártipden farQli o'laroQ, jeti Bólim-Qolǵa ajıratılǵan, razvedka joqarı dárejede jolǵa Qoyılǵan, Bólimlerdiń urıs maydanında xamda júriw vaQtida talap dárejesinde háreket Etiwi ushın zárúr ilaj hám jobalar islep chiEtken, olardı urıs waqtında operativ boshQarmaqǵa ayrıqsha úlken itibar Qaratılǵan. Temurbek onlıq, júzlıq, mıńlıq xamda rayon Komandirlerin tańlaw máselesine tikkeley iye bolǵan Komandirlerdiń tuwrı tańlaǵanlıǵı hám óz jayına Qoyılǵanlıǵı akser qallarda urıs nátiyjesiniń muvaffaQiyatli juwmaqlanıwına sezilerli tásir kórsetken.

SoxibQironning xarb kórkem óneri rawajlanıwına Qosqan úlken xızmetlerinen taǵı biri-Ásker Qanatların urıs sıyaqlında dushpan hújiminen muxofaza Qılıw hám kerisinshe dushpan kúshlerin qaptal tárepden aylanıp ótip, oǵan arttan zarba beriw maQsadida dúzilgen otliQ Bólim-kunbulning engiziliwi bolıp tabıladı. Bunday mutlaQo jańa áskeriy Bólim, tariyxtıń guvoxlik beriwine qaraǵanda, Aleksandr Makedonskiy, Gannibal, Lyudvig XIv, Ullı Fridrix, Chingizxon sıyaqlı dańqlı sarkardalar Áskerinde bolmaǵan. FaQat XIX ásirdiń atoQli lashkarboshisi Napoleon Bonapart armiyasınıń jawınger tártibinde Ásker Qanatların ximoyalovchi Bólim bar ekenligin baqlaw múmkin. Áskeriy qánigelerdiń, Napoleon SharQ mámleketlerine áskeriy sapar Etiwden aldın Temurbek armiyası dúzilisin, onıń urıs aparıw jol-yo'riQlarini dıqqat penen úyrengen, zárúr tapqan taktik usıllardı ózlestirgen degen muloxazasi, xar Qalay, xaQiQatdan yiroQ emes.

Al, turk-mo'g'ul xalQlari armiyasınıń bes Bólekten ibarat dástúriy jawınger rejimine ózgertiw Qashan kirgizildi, yaǵnıy yasolni jeti Bólekke bolıwǵa soxibQironni Qanday zárúriyat májbúr etdi, degen sorawdıń tuwılıwı tábiy.

Bul sorawǵa QaniQarli juwap alıw ushın Temurbekning Balx hákimi ámir Xusayn (1370 jılı óltirilgen) menen ittfoQda 1365 jılı Jata (Mo'g'uliston) xoni Ilyosxo'jaga Qarsı Etken, tariyxga «loy jangi» atı menen kirgen muxorabada ittifoQdoshlar cherigi Qanday yasolda jaylasqanlıǵın baqlaw kerik boladı.

Tariyxıy dereklerde keltirilgen maǵlıwmatlarǵa Qaraǵanda, otliQ askarlar Temurbek armiyasınıń ılǵallı Bólegi esaplanǵan, olar salmaqli hám jeńil Qurallar menen Qurallanǵan atlı gruppalarǵa bólingen. Ayqulaq, sadoQ hám Semser menen jeńil Qurallanǵan otliQlar tiykarınan razvedka hám soQchilikchilik menen shuǵıllanǵan, oǵada zárúr shaqdagina dushpan kúshleri menen urıs Qılıw xuQuQiga iye bolǵan.

Júriwge jónewden aldın Temurbek hámeldarları mámleket ministrler, sarkardalar, beklar, ámirlerdi áskeriy keńes-keńeske chorlagan. Áyne shaqta ulusning túrli wálayat hám rayonlarınan, sonıń menen birge baǵınıqlı jurtlardan Ásker toplaw ushın arnawlı búyrek-tunQal daǵaza Etilgen. Párman kerekli jaylarǵa yuQuran oqıwshı hámel iyesi, bas Komandirdiń adyutanti-tavachi tárepinen tezlik menen jetkizilgen. Tavachining moynına askar jıynashdan tashǴarrı Ásker Bólimleriniń Qarargox yamasa sapar daǵı ornı, jawınger tártip-yasolni xamda bir orından ekinshi jayǵa kóshiwdi qadaǵalaw Qılıw xam júkletilgen edi.

Sharapatlıuddin Ali Yazdiyning jazıwına kóre, Temurbek Sahrası qipchoQQa Etilgen júriw (1390 -1391) aldından Áskerdi bir jılǵa jetetuǵın oziQ-ovQat, Qural -qural, kiyim-keshek hám boshQa sapar ushın zárúr buyımlar menen támiyinlewdi óz járdemshilerine buyırǵan. Xar bir atlına bir ayqulaq, 30 ta o'Q, bir sadoQ, bir QalQan hám bir Qosımsha at ajıratılǵan. Júriw vaQtida xar on jawınger bir shatır, eki bel, bir kerki, bir o'roQ, bir pıshqı, bir shot, bir balta, 100 dana iyne alǵan.

AbdurazzoQ SamarQandiy xar bir jawıngerdiń sonıń menen birge, yarım qadaǵan salmaǵında arQan, bir dana pishiQ teri hám bir Qazan alıp keliwi kerek bolǵanlıǵın Belgilengenler etedi.