Aminokislotalar

Birlamchi struktura- oqsillarda uzunasiga ketma-ket joylashgan aminokislotalar bo’g’inlaridan iborat polipeptid zanjirlar oqsil molekulasining birlamchi strukturasi deyiladi.

α– oqsillarning birlamchi strukturasi.

Ikkilamchi struktura- oqsil molekulasining spiral shaklini eslatuvchi molekulaning har xil uchastkalarida – CO – NH – gruppalari orasida juda ko’p vodorod bog’lanishlar borligi tufayli oqsilning ikkilamchi strukturasi hosil bo’ladi. Oqsil molekulasining ana shunday spiral shakli (strukturasi) osilning ikkilamchi struktuasi deyiladi.

Uchlamchi fazoviy struktura - fazoda polipeptid zanjiri koptok o’ramiga o’ralgan fazoviy konfiguratsiya oqsilning uchlamchi strukturasi deyiladi.

Uchlamchi struktura polipeptid zanjiridagi funksional gruppalarning har xil ta’sirlashuvlari bilan bog’liq. Masalan: oltingugurt atomlari orasida disulfid (- S – S ) ko’prik karboksil gruppa bilan gidroksil gruppa orasida murakkab efir ko’prik, karboksil gruppa bilan aminogruppa orasida tuz ko’prik hosil bo’ladi.

Bu strukturada vodorod bog’lanish mavjudligi ahamiyatga sazavordir. Oqsillarning strukturasi borligi tufayli ko’pchilik holatlarda oqsil molekulasida o’ziga xos biologik aktivlik yuzaga keladi.

to’rtlamchi strukturasi - ushbu struktura bir qancha koptok o’ramlarining birlashib oqsilning yirik agregatlarini hosil qilishiga oqsillarning to’rtlamchi strukturasi deyiladi.

To’rtlamchi struktura oqsil polimerii bo’lib, bunda oqsil makromolekulasi monomerlik rolini bajaradi. Masalan : gemoglabin oqsili shunday polipeptidlar zanjiri (birlamchi struktura) spiralga o’ralgan (ikkilamchi struktura), ular o’z navbatida koptok o’ramiga o’ralgan (uchlamchi struktura) va to’rtta oqsil makromolekulasidan tuzilgan (to’rtlamchi struktura).

Faqat ana shunday strukturaga ega bo’lgan gemoglabingina o’ziga kislorodni biriktirib, uni to’qimalarga tarqata oladi.

Oqsil – organik moddalar rivojlanishining eng oliy shakli sifatida mavjud. Unda turli – tuman organik birikmalar sinflari, xususiyatlari jamlangan bo’lib, natijada organizmdagi xayotiy jarayonlarda katta rol o’ynaydigan, yangi sifatlarga ega mahsulotlar paydo bo’ladi.

Fizikaviy xossalari :

Ayrim oqsillar suvda erib, qoida bo’yicha kolloid eritmalar hosil qiladilar, boshqalari tuzlarning eritmalarida eriydilar, uchunchilari erimaydilar.

Oqsillarning barqarorligi har xil, bir xil oqsillar juda beqaror (ayrim ilon zaharlari eritmani silkitgandayoq parchalanadi) boshqalari aksincha juda barqaror.

Kimyoviy xossalari :

Oqsillarning eng muhim kimyoviy xossasi ularning gidrolizlanish xossasidir, u qizdirilgnda kuchli kislotalar va ishqorlar bilan (kislota – asos gidrolizi) va fermentlar ta’sirida (fermentativ gidroliz) borishi mumkin. Gidroliz polipeptid bog’larining uzilishiga va erkin aminokislotalarning hosil bo’lishiga olib keladi. Peptid bog’larini buzuvchi fermentlar (proteazlar) odatda tanlab ta’sir etadi – faqat ayrim kislota qoldiqlari orasidagi bog’larni buzadi, shuning uchun birorta ferment ishtirokidagi gidrolizda ayrim aminokislotalar o’rniga yuqori molekulyar mahsulotlar hosil bo’ladi.

Oqsillar tarkibiga har xil funksional gruppalar kiradi. Ular har xil organik reaksiyalarga kirishish qobiliyatiga ega, ya’ni ular oksidlanish – qaytarilish, alkillash, deazotirlash, asillash, eterifikasiyalanish, gologenlanish, nitrolash, azotirlash va boshqa reaksiyalarga kirishadilar. Cho’kma hosil bo’lishi bilan boradigan reaksiylar oqsillar uchun maxsus reaksiyalar hisoblanadi. Ba’zi hollarda hosil bo’lgan cho’kma mol miqdordagi suvda erib ketadi, ba’zan oqsil ivib qoladi (qaytmas jarayon). Bu jarayon oqsilning denaturasiyasi deyiladi. Denaturasiya jarayonida oqsil molekulalari qaytmas kimyoviy o’zgarishga uchraydi. Etanol oqsillarni turlicha cho’ktiradi. Agar tuxum oqsiliga etanolning suyultirilgan eritmasi qisqa vaqt ichida ta’sir ettirilsa hosil bo’lgan cho’kma suvda eriydi. Agar oqsilga spirtning kuchli eritmasi ta’sir ettirilsa, oqsil denaturasiyaga uchraydi.

Oqsillar yengil metallar (NaCl, MgSO₄, ZnSO₄) va ammoniy ((NH₄)₂SO₄) tuzlari bilan cho’ktirilsa, hosil bo’lgan cho’kma suvda eriydi. Lekin oqsillarga og’ir metallarning (Fe, Pb, Hg) tuzlari ta’sir ettirilganda oqsil qaytmas tarzda ivib qoladi.

Oqsillar qizdirilganda ham qaytmas jarayon sodir bo’ladi.
Oqsillarning rangli reaksiyalari

1. 
   Agar oqsilga (ishqoriy muhitdagi eritmasiga) suyultirilgan mis (II) sulfat eritmasi ta’sir ettirilsa, binafsha – ko’k rangli cho’kma hosil bo’ladi. Bu reaksiya peptid bog’lar uchun Biuret reaksiyasi deyiladi. Bu mis (II) va polipeptidlar orasida kompleks hosil bo’lishi bilan shartlangan.
   
2. 
   Oqsillarga konsentrlangan nitrat kislota ta’sir ettirilganda oqsillar sariq ranga kiradi. Bu reaksiya ksantoprotein reaksiyasi deyiladi va oqsillarda aromatik va geteroyadroli sikllar borligini isbotlaydi. Sariq rangning hosil bo’lishi sikllarni nitrolanishini borishi va aminokislota qoldiqlarida nitrobirikmalarning hosil bo’lishi bilan tushuntiriladi.
   
3. 
   Millon reaksiyasi : oqsillarga Millon reaktivi Hg(NO₃)₂ va Hg₂(NO₃)₂ larni suyultirilgan nitrat kislotadagi HNO₂ aralashmasi bo’lgan eritmalari ta’sir ettirilganda qizil – qo’n’gir rang yuzaga keladi, bu simobni nitrit tuzlari hosil bo’lishi bilan shartlanadi.
   
4. 
   Agar oqsil eritmasiga qo’rg’oshin (II) asetat eritmasidan solib, uning ustiga natriy gidroksidi qo’shib qizdirilsa, qora rangli cho’kma tushadi, bu tajriba oqsil tarkibida oltingugurt borligiga sifat reaksiyasidir.
   

Oqsillarning fiziologik ahamiyati : insonlar va hayvonlar organizmi uchun oqsillarning ahamiyatini baholash qiyin ; ular bekorga “hayot tashuvchilar” deb atalmaydi. Oqsillar – tirik organizmlar tuzilishidagi asosiy materialdir, ya’ni har bir tirik hujayra – protoplazmadir.

Oqsillarning maxsus sinfi biologik katalizatorlar- fermentlarni hosil qiladi (pepsin, tripsin, eripsin va hakozo fermentlar). Bu fermentlar ta’sirida organizmda oqsillarning gidrolizi yoki oqsillarning sintezi sodir bo’ladi. Oqsillarning sintezida energiya yutiladi. Organizmda oqsillarning sintezi bilan bir qatorda ularning to’liq yemirilish jarayoni ham sodir bo’ladi; bunda oqsil dastlab aminokislotalarga, so’ngra CO₂ ga, ammiakka, karbamid ((NH₂)₂CO) va suvga parchalanadi. Bu jarayon natijasida energiya ajralib chiqadi. Sklreproteinlar tirik organizmlar uchun himoya organlari (shox) yoki issiqlik izolasiyasi (par yoki jun qatlami) hosil qilish uchun xizmat qiladi.

Tirik organizmlarda oqsillarning zahirasi hamma vaqt yangilanib turadi, shu sababli oqsillar eng muhim oziqa moddalardir.

Oqsillarning ozuqalik qiymati ularning tarkibi, ya’ni ularning almashinmaydigan (ya’ni organizmda sintezlanmaydigan) aminokislotalarning miqdoriga bog’liq bo’ladi. Odatda odamlar uchun o’simlik oqsillariga nisbatan hayvonlar oqsillari ko’proq muim hisoblanadi.

Aminokislotalar hamma oqsillarning “elementar” birligidir. Tabiiy aminokarbon kislotalarda aminogruppa ikki holatda yoki α – holatda bo’ladi.

Shunday qilib, ikkita funksional gruppalar – COOH va - NH₂ ham bitta uglerod atomiga birikkan bo’ladi.

Oqsillar tuzilishiga qarab ikkiga bo’linadilar :

1. 
   Oddiy oqsillar – proteinlar.
   
2. 
   Murakkab oqsillar – proteidlar.
   

Proteinlar - sodda oqsillar bo’lib, faqat aminokislotalar qoldiqlaridan tashkil topgan bo’ladilar.

Proteidlar – murakkab oqsillar bo’lib, ularda aminokislotalardan tashqari yana fosfat kislota, glukoza, geterosiklik birikmalar va boshqalar bo’ldilar.

Oqsillar molekulasining shakliga ko’ra ham ikki katta guruhga bo’linadi :

1. 
   Tolali yoki fibrillyar oqsillar.
   
2. 
   Globulyar oqsillar.
   

Fibrillyar oqsillarning molekulalari uzun, ipsimon shaklda bo’ladi. Bunga jundagi kerotin misol bo’ladi.

Globulyar oqsillarning molekulalari sharsimon shaklda bo’ladi. Albuminlar, globulinlar va proteidlar globulyar oqsillarga misol bo’ladi.

Oqsillar asosan oziq – ovqat sanoatida, tibbiyotda, to’qimachilik va yengil sanoatda keng ishlatiladi. Jun mahsulotlari, tabiiy ipak, charm, duradgorlik va poyafzal elimi, jelatina kabi oqsillar sanoat mahsulotlari hisoblanadi.

Proteinlar hujayralar tarkibiga kiradi va energiya bilan ta'minlaydi. Ularning yordami bilan bizning tanamiz muhim aminokislotalarni oladi. Tananing ishlashi va rivojlanishi uchun, inson 20 amino kislotani olishlari kerak. Qaysi oziq-ovqatlarda aminokislotalar mavjudligini aniqlashga harakat qilamiz va ular qanday miqdordagi iste'mol qilish kerak.

Odam tanasi uchun aminokislotalarning roli

Tabiatda jami 150 aminokislot mavjud. Tananing normal ishlashi uchun inson 20 ga yaqin aminokislotalarga muhtoj. Muhim aminokislotalar tanamizga ovqatlanadigan taom bilan kiradi. Kamchilikni bartaraf qilish uchun qaysi oziq-moddalarda aminokislotalar mavjudligini bilishingiz kerak.

Muhim aminokislotalar

• 
  Metionin
  
• 
  Triptofan
  
• 
  Valin
  
• 
  Threonine
  
• 
  Leucine
  
• 
  Fenilalanin
  
• 
  Isoleucine
  
• 
  Lizin
  
• 
  Sistein
  
• 
  Tirotsin
  

Muhim Aminokislotalarni Tayyorlash

• 
  Metionin.Tanadagi yog'larni qayta ishlash uchun mas'ul bo'lgan juda muhim aminokislota. Uning yordamida jigar obezligi va ateroskleroz yo'q. Metionin hazm qilishni yaxshilaydi va mushaklarning og'rig'ini pasaytiradi. Vujudga kelgan amino kislotani qabul qilinganda radiatsiya va erkin radikallardan himoyalangan. Metionin vujudga oziq moddalarini singdirish uchun kerak va u glyukoza sintezida ishtirok etadi.
  
• 
  Triptofan. Ushbu amino kislotalarning etishmasligi diabet va saratonga olib kelishi mumkin. Triptofan uyqusizlik, depressiya va tez-tez stress uchun zarur bo'lgan niacin ishlab chiqarishda ishtirok etadi. Triptofan yurak va o'sish gormoni ishlab chiqarish uchun ham muhimdir.
  
• 
  Valin. Ushbu amino kislotalar shikastlangan to'qimalar va mushaklar qayta tiklanishini ta'minlaydi. Uning yordamida oddiy azot almashinuvi. Valine ayniqsa, sportchilar uchun va mushaklarning shikastlanishidan keyin muhimdir. Valine shuningdek, qon shakarini tushiradi va o'sish gormoni ishlab chiqarishni rag'batlantiradi. Serotonin darajasini saqlab turadi. Valinning etishmovchiligi bilan asab tizimining buzilishi va harakatlarni muvofiqlashtirish yuzaga keladi.
  
• 
  Threonine. Protein almashinuvi uchun muhim, immunitet tizimi, kollagen va elastinning o'sishi va ishlab chiqarilishi. Gormonlar ishlab chiqarishda qatnashadi va metabolizmga bevosita ta'sir ko'rsatadi.
  
• 
  Leucine. Mushaklarni himoya qiladi va organizmga energiya beradi. Bunda jiddiy stressdan so'ng to'qimalar tiklanadi. O'sish gormoni rivojlanishi mavjud. Xolesterin va qon shakarini kamaytirishga yordam beradi. Etarlik kilogramm halokatiga va qalqonsimon bezning buzilishiga olib keladi.
  
• 
  Fenilalanin.  Yaxshi kayfiyat uchun zarur bo'lgan aminokislota. Bu o'quv qobiliyatini, xotirani yaxshilaydi va ishtahani bostirish qobiliyatiga ega. Tiroid funksiyasi uchun aminokislot muhim ahamiyatga ega.
  
• 
  Isoleucine.  Tanani energiya bilan ta'minlaydi, gemoglobin ishlab chiqarish bilan shug'ullanadi, shuningdek qon shakar darajasini boshqaradi. O'sish uchun kerak.
  
• 
  Lizin. Suyak tizimi va o'sishi uchun muhim. Lizin tufayli kaltsiy so'riladi, bu ayniqsa bolalar uchun juda muhimdir. Gormonlarni ishlab chiqarish, metabolizm va ozuqaviy emlov uchun muhim.
  
• 
  SisteinYog' tarkibidagi metabolizm uchun zarur bo'lgan to`rnin rivojlanishida muhim rol o`ynaydi. Bu glyukozaning manbai. U tanani erkin radikallardan himoya qiladi va toksinlarni olib tashlaydi.
  
• 
  Tirotsin.Aminokislotalar etishmasligi demansga olib keladi. Tirotsin ko'plab gormonlar ishlab chiqarish va tiroid bezining normal ishlashi uchun zarur
  

Aminokislotalarni o'z ichiga olgan mahsulotlar: almashtirish mumkin bo'lmagan birikmalar manbalari

Aminokislotalar oqsillarning strukturaviy birliklari bo'lib, ular har qanday oqsil asosini tashkil etuvchi "qurilish bloklari" dir. Aminokislotalar inson tanasida (mushak tolalari, yumshoq to'qimalar, va hokazo), o'simliklar (donalar, baklagiller), go'sht va sut mahsulotlari tarkibida mavjud. Biologik qiymat jihatidan eng katta qiziqish almashtirilmaydigan ominlar  - inson organizmiga tashqaridan kiradigan aralashmalar: oziq-ovqat va maxsus qo'shimchalar bilan birga. O'zgartirishlar farqli o'laroq, ular tirik hujayralar tomonidan sintez qilinmaydi. Bu degani - doimiy qiyinchilik.