Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

 
Kritik fursat (moment)
 
- bu hodisa va voqealarning ma’lum bir nuqtaga 
bo‘lgan holatidir. Aholi ro‘yxati o‘tkazilgan 8 kun ichida qancha o‘zgarishlar 
bo‘ladi: bir tomondan tug‘ilish, ikkinchi tomondan o‘lish, ko‘chib kelish va ketish. 
Shuning uchun ham, kritik payt (moment) belgilanib, faqat o‘sha momentga 
bo‘lgan aholi soni aniqlanadi. Shu paytga bo‘lgan aholi sonini fotosuratga olinadi 
desak ham xato qilmaymiz. 1989 yilgi aholi ro‘yxatida 11 yanvardan 12 yanvarga 
o‘tar kechasi soat 24
00
kuzatishning kritik payti deb belgilangan edi. Bu degani, 
kechasi soat 23 dan 59 minut o‘tganda o‘lgan odamga va soat 00dan bir sekund 
keyin tug‘ilgan bolaga ro‘yxat varaqasi to‘ldirilmaydi, agarda teskarisi bo‘lganda 
edi ikkalasiga ham ro‘yxat varaqasi to‘ldirgan bo‘lar edik. 
Kuzatish qaerda o‘tkazilsa o‘sha joy 
kuzatish joyi
 
deyiladi. 
Statistik 
kuzatish 
natijalari 
uni 
o‘tkazishga qanday tayyorgarlik 
ko‘rilganligiga bog‘liq. Tayyorgarlik ishlari statistik kuzatish o‘tkazishni e’lon 
qilishdan boshlanadi. Birinchi navbatda ro‘yxatni aniqlash, so‘rov varaqasini 
tuzish, kuzatish o‘tkazuvchilarni tanlash va tayyorlash turli-tuman yo‘riqnomalarni 
tayyorlash va chop etish, shunday statistik kuzatish o‘tkazishni zarurligi va 
mohiyatini xalqga ommaviy axborot vositalari orqali tushuntirish kerak. Bu 
ishlarni qanchalik yuqori darajada tashkil qilsak kuzatish natijalari shunchalik 
yuqori va ishonchli bo‘ladi. 

---

49 
2.4. Statistik kuzatish ma’lumotlarini qabul qilish va uni nazorati 
Har qanday statistik kuzatish o‘z oldiga faqatgina haqiqatni o‘zida aks 
ettiruvchi ma’lumotlarni to‘plashni maqsad qilib qo‘yadi. Lekin ma’lumki, real 
hayot bilan kuzatish materiallari o‘rtasida hamma vaqt farq bor. Bu farq kuzatish 
xatosi deb yuritiladi. 
Statistik kuzatish xatosi o‘z navbatida: 
-qayd qilish xatosi; 
-reprezentativ (vakolatli) xatoga bo‘linadi. 
Qayd qilish xatolari kuzatish jarayonida faktlarni noto‘g‘ri aniqlash 
oqibatida paydo bo‘ladi. Ular o‘z navbatida: 
-tasodifiy; 
-muntazam xatolarga bo‘linadi.
Tasodifiy xatolar
- bu qayd qilish xatolari bo‘lib, ular so‘roq o‘tkazuvchilar 
yoki qayd qiluvchilar tomonidan qilinishi mumkin. Masalan, yoshi 18 bo‘lsa 
adashib 28 yosh deb yozilishi mumkin yoki biron bir raqam boshqa ustunga 
yozilishi mumkin. Bunday xato qilishdan hech kim kafolatlanmagan. 
Muntazam xatolar
doimo bir yo‘nalishda bo‘ladi. Ular oldindan ko‘zlangan 
va oldindan ko‘zlanmagan xatolarga bo‘linadi. Oldindan ko‘zlangan xatolar - bilib 
turib qilinadigan xatolardir. Masalan, hisobotlardagi qo‘shib yozishlar, yo‘q 
narsani bor deb to‘ldirish va h.k. 
Qisqasi bu xatolarni maqsadli xato desak ham bo‘ladi. 
Oldindan ko‘zlanmagan muntazam xatolar tasodifiy sabablar yoki ro‘yxatga 
oluvchilarning o‘z ishiga e’tiborsizligi natijasida paydo bo‘lishi mumkin. Masalan, 
sutning yog‘lilik darajasini (foiz hisobida) tekshirish kerak. Bu operatorning har 
kuni qiladigan ishi. Lekin operator har kuni sutning sifatini tekshirishdan oldin u 
o‘z uskunalarini to‘g‘ri ishlashiga ishonch hosil qilishi kerak. Keyin insonlarda 
yaxlitlab aytish odati bor. Necha bosh qo‘yingiz bor deb so‘ralsa, odatda 10 tacha 
deb javob beriladi. Haqiqatda esa qo‘ylar soni 8 ta yoki 12 ta bo‘lishi mumkin. 
Reprezentativ
(bu xatolarni tanlab kuzatish mavzusida chuqur o‘rganamiz) 
xatolar qisman kuzatishga xos bo‘lgan xatolardir. Ular tanlab olingan to‘plam 

---

50 
birliklari bosh to‘plamdagi xususiyatlarni o‘zida to‘la aks ettirmaganligi tufayli 
paydo bo‘ladi. 
Kuzatish xatosiz bo‘lishi juda ham qiyin masala. Lekin uni iloji boricha 
kamaytirish yoki umuman yo‘q qilish statistikaning muhim vazifalardan biridir. 
Yuqorida ko‘rib chiqilgan barcha masalalarning to‘g‘ri echilishi kuzatish 
xatosini yo‘qotishning omillaridir. Xatolarni kamaytirishning yana bir yo‘li-
ma’lumotlarni qabul qilish paytidagi nazorat qilishdir. Nazorat arifmetik va 
mantiqiy bo‘ladi. Arifmetik nazoratda chiqarilgan jamlar, bir-biriga bog‘liq 
bo‘lgan ko‘rsatkichlar tekshirib ko‘riladi. Mantiqiy nazoratda esa javoblar 
to‘g‘riligi tahlil qilinadi. Masalan, so‘rov varaqasida keltirilgan javoblar: jinsi-ayol, 
yoshi-8, ma’lumoti oliy. Ko‘rinib turibdiki javoblardan bittasi noto‘g‘ri, ya’ni yoki 
yoshi, yoki ma’lumoti noto‘g‘ri yozilgan, hammaga ma’lumki 8 yoshli qiz bola 
oliy ma’lumotli bo‘lishi mumkin emas.