Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

II. STATISTIK
MA’LUMOTLARNI 
TO‘PLASH METODLARI 
 
 

Statistik ma’lumotlar nima uchun kerak? 

Statistik kuzatishning shakllari, turlari va 
usullari 

Statistik kuzatishning dasturiy-uslubiy va 
tashkiliy masalalari 

Statistik kuzatish ma’lumotlarini qabul 
qilish va uni nazorati 

Asosiy tayanch iboralar 

Bilimingizni sinab ko‘ring 
 

---

39 
2.1. Statistik ma’lumotlar nima uchun kerak? 
Har qanday statistik tekshirish o‘sha o‘rganilayotgan obyekt haqida tegishli 
ma’lumotlarni to‘plashdan, ya’ni statistik kuzatishdan boshlanadi, shuning uchun 
ham uni statistik tadqiqotning birinchi bosqichi deyiladi. Masalan, tekshiruvchiga 
respublikadagi yoki viloyatdagi banklarning moliyaviy holatini o‘rganish 
topshirildi. Bu ishni bajarish uchun tekshiruvchi barcha banklar bo‘yicha 
moliyaviy 
holatni 
tavsiflovchi 
ko‘rsatkichlar 
to‘g‘risida 
ma’lumotlarni 
boshlang‘ich manbalardan olishi kerak. Bu ko‘rsatkichlarga qanday omillar ijobiy 
yoki salbiy ta’sir ko‘rsatganligi haqida, moliyaviy holatni yaxshilash uchun qanday 
zaxiralar mavjud edi va ulardan banklar qanday foydalanganligi to‘g‘risida 
ma’lumotlar yig‘ish kerak. Bunday ma’lumotlarsiz moliyaviy holatni o‘rganib 
bo‘lmaydi.
Har qanday ma’lumot to‘plash ham statistik kuzatish hisoblanmaydi. Uni 
o‘tkazishda quyidagi talab va tamoyillarga rioya qilinadi. 
Statistik kuzatish ma’lumotlarni bir-biri bilan uzviy bog‘langan va bir 
butunlikda qayd qilish zarur. Masalan, moliyaviy holat o‘rganilayotgan bo‘lsa, 
uning yaxshilanib yoki yomonlashib borayotganligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlarni 
bir guruhini o‘rganib xulosa chiqarish mumkin emas. Chunki ular bir-biriga 
bog‘liq, bir-birini taqozo qiluvchi ko‘rsatkichlardir. Agarda bir guruh 
ko‘rsatkichlarni tahlil qilib xulosa chiqarsak, oldindan ko‘zlangan xatolarni keltirib 
chiqaramiz.
Statistik kuzatishning muhim qoidalaridan biri – kuzatish o‘tkazishda 
to‘plam birliklarini qamrab olish masalasidir. Bu masala ham makon, ham zamon 
chegarasida to‘g‘ri hal etilsa maqsadga muvofiqdir. 
Masalan, o‘sha moliyaviy holatni o‘rganish misolimizga qaytaylik. Agarda 
birinchi yilda to‘plamning barcha birliklari (faraz qilaylik 114 ta), kelgusi yili 
to‘plamning bir qismi (94 tasi), uchinchi yilda qolgan bir qismi (20 tasi) kuzatilsa, 
olingan ma’lumotlar vaqt va to‘plam birliklarini qamrab olish bo‘yicha to‘la-
to‘kis bo‘lmaydi va ularni taqqoslash mumkin emas. 

---

40 
To‘planayotgan ma’lumotlarning aniqligi, haqqoniyligi va obyektivligi 
haqida hech qanday shubha bo‘lmasligi kerak. Agarda qandaydir bir shubha 
tug‘ilsa (uni hajmidan qat’iy nazar), to‘plamga kiritilgan har bir ko‘rsatkich 
mustaqil ekspertlar tomonidan tekshirib ko‘rilgani ma’qul. Bu erda gap arifmetik 
hisob-kitob ustida ketmayapti, balki har birini birlikni obyektiv haqiqatni aks 
ettirishi ustida bormoqda. 
Ma’lumotlarni to‘plash yagona (hamma obyektlar bo‘yicha) dastur va 
metodologiya bilan amalga oshirilishi shart, aks holda, ular keraksiz ma’lumotlarga 
aylanadi. 
Masalan, aholi fikrini o‘rganmoqchisiz. To‘plamga kiradigan aholi soni
1000 kishi. Ularni barchasiga bir xil savollar bilan murojaat qilish kerak va 
javoblarni olishdan oldin respondentlar savollarga javob berish yo‘riqnomasi
bilan tanishtirish to‘g‘ri javoblar olishga asos bo‘ladi.
Bozor iqtisodiyotining eng muhim talablaridan biri ma’lumotlarni o‘z 
vaqtida to‘plashdir. Ma’lumki, amaliy menejmentda doimiy to‘ldirilib boriladigan 
statistik ma’lumotlarga zaruriyat bor. Menejerlarga bu ma’lumotlar juda zarur. 
Ular ishonchli, to‘liq va obyektiv bo‘lishi hamda o‘z vaqtida to‘planishi kerak. 
Kechikkan ma’lumot – keraksiz ma’lumotdir. 
Shunday qilib, statistik kuzatish deb, o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlar 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ma’lum bir yagona ilmiy-tashkiliy dastur bo‘yicha 
qayd qilishga va to‘plashga aytiladi. Statistik kuzatish qanchalik to‘g‘ri, bir necha 
bor ilmiy-tashkiliy ekspertizalardan o‘tgan dastur bilan o‘tkazilsa, uning 
ma’lumotlari aniq qo‘yilgan maqsadga erishish uchun kerakli bo‘ladi. Eng 
asosiysi, kuzatish ma’lumotlarini qayta ishlab to‘g‘ri xulosalar chiqariladi. 
Agarda to‘plangan ma’lumotlar noaniq va noto‘g‘ri bo‘lsa, birinchidan 
sarflangan vaqt va mablag‘ zoe ketgan bo‘ladi, ikkinchidan esa, olingan natijalar 
va chiqarilgan xulosalar noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin.