Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

16.2. Yalpi ichki mahsulotni ishlab chiqarish usulida hisoblash 
Makroiqtisodiy statistikada mamlakat iqtisodiyotining iqtisodiy salohiyatiga 
eng umumlashtirib baho beruvchi ko‘rsatkich sifatida yalpi milliy daromad 
(YaMD) va yalpi ichki mahsulot (YaIM) qabul qilingan. 
YaMD – ushbu mamlakat rezidentlari tomonidan, qaerdaligidan qat’iy nazar, 
olingan daromadlardir. Shu sababli ushbu ko‘rsatkichga mamlakat fuqarolarining 
xorijda olgan daromadlari qo‘shilib, norezidentlarga tegishli bo‘lgan ushbu 
mamlakatda olingan daromadlar kiritilmaydi. 
YaIM – kimga tegishli bo‘lishidan (rezident yoki norezident) qat’iy nazar, 
ushbu mamlakat ichida olingan daromadlar. Shu sababli ushbu ko‘rsatkichga 
mamlakat fuqarolarining xorijda olgan daromadlari kiritilmasdan, norezidentlarga 
tegishli bo‘lgan ushbu mamlakatda olingan daromadlar qo‘shiladi. 
YaIM ma’lum davr mobaynida (chorak, yil) mamlakat hududida ishlab 
chiqarilgan barcha pirovard tovar va xizmatlarning bozor narxlaridagi qiymati 
sifatida aniqlanadi. 
Ushbu markaziy ko‘rsatkich nega yalpi ichki mahsulot deyiladi? 
Yalpi mahsulot deyilishiga sabab, u asosiy kapitalni iste’molini ajratib 
tashlashdan oldin hisoblanadi. Asosiy kapitalni iste’mol qiymati, uni jismoniy va 
ma’naviy eskirishi bilan baholanadi. 
YaIM oxirgi ishlab chiqarilgan mahsulot deyiladi, chunki uni tarkibida oraliq 
iste’moli qiymati bo‘lmaydi. Nega ichki deyiladi? Chunki u faqat rezidentlar 
tomonidan ishlab chiqarilgan yoki yaratilgan. 

---

414 
Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish, xarajatlar va daromadlar usullarida 
hisoblanadi. Ularni har birini alohida ko‘rib chiqamiz. 
Yalpi ichki mahsulotni hisoblashda takroriy hisobga olish muammosi mavjud. 
Agarda takroriy hisobga yo‘l qo‘yilsa YaIMni hajmi sun’iy ravishda oshib ketadi. 
YaIMni hisoblashda takroriy hisoblarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida uning 
tarkibiga faqat pirovard mahsulotlar (tovar va xizmatlar) qiymatlari kiritiladi, ya’ni 
YaIM=YaICh-OI. 
YaIM hajmini aniq va to‘g‘ri hisob-kitob qilish uchun ushbu yilda ishlab 
chiqarilgan tovar va xizmatlar faqat bir marta hisobga olinishi lozim. Ko‘pgina 
mahsulotlar bozorga tushguncha bir nechta ishlab chiqarish bosqichlaridan 
o‘tadilar. Natijada ko‘pchilik mahsulotlarning ayrim komponentalari bir necha 
marta sotiladi va sotib olinadi. Mahsulot qismlarini ko‘p marta hisobga olinishini 
bartaraf qilish maqsadida, YaIMni hisob-kitob qilishda faqat pirovard 
mahsulotlarning bozor qiymatlari hisobga olinadi va oraliq mahsulotlari pirovard 
mahsulot 
qiymatlarida 
hisobga 
olinganligi 
sababli 
chegirilidi. 
Oraliq 
mahsulotlarini hisobga olish takroriy hisobga olib kelib, YaIM hajmini sun’iy 
tarzda oshirib, bo‘rttirib yuboradi.