Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

Milliy daromad agregati mohiyati va uni hisoblash usuli. 
Milliy daromad 
mamlakat rezident birliklarining hisobot davrida yaratgan daromadlarining 
yig‘indisidan iborat. Bu ko‘rsatkich mamlakat miqyosida hisoblanganligi uchun 
uni odatda agregat ko‘rsatkich deb yuritiladi.
MXTda daromadni hisoblash usuli sifatida J.Hiksning daromadni hisoblash
kontseptsiyasi qabul qilingan. Unga ko‘ra, daromadni sof usulda hisoblash tavsiya 
etiladi. Bunga ko‘ra, daromad tarkibiga asosiy kapitalning iste’moli kiritilmaydi. 
Sof usulda hisoblangan milliy daromad Sof milliy daromad (SMD), yalpi usulda 
hisoblangan milliy daromad Yalpi milliy daromad (YaMD) deb ataladi.
Rezident birliklarning chet eldan olgan va norezidentlarga bergan birlamchi 
daromadlarining farqi mamlakatning chet eldan olgan sof daromadi (birlamchi 
daromadlar saldosi(ChEOVEDS)), deb ataladi. Bu ko‘rsatkich musbat yoki manfiy 
miqdor bo‘lishi mumkin. 
Milliy daromad agregati mamlakatdagi barcha rezident birliklarning olgan 
birlamchi daromadlarining yig‘indisidan iborat bo‘lib, bu agregat yalpi va sof 
usullarda, ya’ni asosiy kapitalning iste’moli ko‘rsatkichi qo‘shilgan yoki 
qo‘shilmagan holda hisoblash mumkin. Yalpi ichki mahsulot(YaIM) va YaMD 
ko‘rsatkichlari bir-biridan rezident birliklarning tashqi dunyodan olgan va bergan 
birlamchi daromadlarining saldosiga farq qiladi. Bu holatni bunday ifodalash 
mumkin: 
YaMD = YaIM+ ChEOVEDS yoki SMD =SIS+ ChEOVEDS. 
Odatda rivojlanayotgan mamlakatlarning YaMD ko‘rsatkichi YaIM 
ko‘rsatkichidan kichik bo‘ladi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda esa, YaMD 
YaIMga nisbatan ko‘proq bo‘lishi mumkin. Chunki, rivojlangan mamlakatlar 
rivojlanayotgan mamlakatlarga moliyaviy aktivlar kiritib, shu mamlakatning 
YaIMni yaratishda qatnashadilar va birlamchi daromadlar oladilar. Bu daromadlar 

---

387 
norezident mamlakatning chet eldan olgan sof daromadini ko‘paytiradi. Natijada, 
norezident mamlakatning YaMD ko‘rsatkichi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 
kattaroq bo‘ladi. 
Iqtisodiyot sektorlari birlamchi daromadlar taqsimoti schyotlarini tuzish 
usullari.
 
Iqtisodiy tahlil uchun iqtisodiyot sektorlari kesimida birlamchi 
daromadlar taqsimoti schyotini tuzish katta ahamiyatga ega. Schyotdagi 
ma’lumotlar sektorlararo birlamchi daromadlarni taqsimoti jarayonini ifodalaydi.
Har bir sektor birlamchi daromadlar saldosining miqdori va dinamikada 
o‘zgarishlari orqali malakatda yuritilayotgan iqtisodiy siyosatning natijalarini 
bilish mumkin. Shu bilan birga, bir necha yillik ma’lumotlar asosida malakat 
iqtisodiyotining kelgusi davrlar uchun istiqbolini modellashtirish mumkin. 
Mamlakat iqtisodiyotining iqtisodiy-matematik modelidan foydalanib, turli 
stsenariylar asosida iqtisodiyotning holatini ifoda etuvchi agregat ko‘rsatkichlarni 
hisoblash mumkin. 
Iqtisodiyot 
sektorlari 
birlamchi 
daromadlarini 
taqsimoti 
schyoti 
ko‘rsatkichlaridan iqtisodiy tahlilda foydalanish masalalari ilmiy adabiyotlarda 
deyarli uchramaydi. Shu sababli, har bir sektorning birlamchi daromadlari 
mazmuni va mohiyatini o‘quvchiga etkazish va uning yangi qirralarini ochib berish 
foydadan holi bo‘lmaydi, deb o‘ylaymiz. 
a.