4–мавзу: Молиявий ҳисоботнинг мазмуни, уларнинг тузилиши ва таркиби. Ҳар бир счётнинг қолдиғи аниқлангандан кейин баланс тузилади ва ўзида счетларнинг номи рўйхатини ва уларнинг маълум вақтдаги сальдосини ўзида мужассамлаштиради. Бунда дебет сальдоси бир устунда, кредит эса бошқа устунда кўрсатилади. Баланс тузишга тайёргарлик икки асосий мақсадга хизмат қилади: биринчидан, баланс тартибга солинган ва тугалланган ўтказмалар учун асос сифатида Бош китобдан қисқача кўчирмалар билан таъминлайди, иккинчидан, у дебетлар ва кредитлар тенглиги сақланишини кўрсатади. Агар тенглик сақланмаса, унда қуйидаги хатолар текширилиши лозим:
1) балансга счетлар сальдоси нотўғри ўтказилган;
2) счет сальдоси нотўғри ҳисобланган;
3) кредит ўрнига дебет ёзиб қўйилган ёки аксинча;
4) баланс нотўғри ҳисобланган.
Белверд Ниддлз, Хенри Андерсон ва Джеймс Колдуэлл ўзининг “Бухгал-терия ҳисобининг тамойиллари” китобида синалган балансни тузиш учун характерли бўлган қуйидаги хатолар кўриниши тасвирланган:
- кредит графасида счетнинг дебет сальдоси билан ёзилиши ёки аксинча;
- транспозиция хатоси, синалган балансга нотўғри рақамни кўчириш (масалан, 23459 долл. 23549 қилиб кўчирилса).
Биринчи хатода дебет ва кредит сальдоси хилма–хиллиги иккига бўлинган, иккинчи ҳолатда эса – тўққизга. Биринчи ҳолатда унга мос сумма синалган балансда киритилади, агар бундай сумма топилса, унда эҳтимол у бошқа устунга ёзилган бўлади. Иккинчи ҳолатда ҳар бир сумма транспозиция хатосида бош китобда текширилади. Агар икки ҳолатда ҳам хато топилмаса, унда ҳар бир счётнинг қолдиғи бош китобда ҳисобланади. Бу ҳам ёрдам бермаса, бош китобга журналдан кўчирилган ҳар бир ёзувнинг тўғрилиги текширилади.
Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисоби тизимида баланс ва айланма (оборот) ведомостдан бухгалтерия ҳисобидаги ёзувларнинг тўғрилигини назорат қилишда фойдаланилади. Унинг аҳамиятли томони шундан иборатки, ҳисоб ёзувларида қандайдир хато ўтказилиб юборилса, белгиланган тартиб бўйича актив ва пассив томонлар бўйича тенглик бузилади. Айланма (оборот) ведомост ҳам ўз тузилишига кўра синалган балансга ўхшайди ва синалган баланс бажарадиган ишларни бажаради.
Америка бухгалтерия ҳисобининг асос бўлиб хизмат қиладиган биргина бўлимини кўриб чиққандан сўнг, хўжалик операцияларининг кўриниши ҳақиқий ҳисобланиб, керакли товар-моддий заҳираларининг ҳажмини аниқланади. Товар-моддий заҳираларнинг қиймати ҳисобот даврининг охирида икки омилга таянади: миқдор ва баҳо. Товар-моддий заҳираларининг аниқланиш жараёни бевосита, хақиқий захиралар инвентаризацияси деб номланади.
Америка компанияларида инвентаризация уч босқичда олиб борилади:
1) ҳисоблаш, мавжуд бўлган маҳсулот бирлигини ўлчаш ва чамалаш;
2) ҳар бир маҳсулот баҳосини аниқлаш;
3) жамини ҳисоблаш.
Моддий заҳираларни баҳолаш бухгалтерия ҳисобининг қизиқарли ва кенг муҳокама қилинадиган муаммоларидан бири ҳисобланади.
Баҳолаш одатда пул кўринишида бажарилади. Лекин алоҳида ҳолатларда (масалан, тахминларни қайта ишлаш ва қарор қабул қилишда) натурал кўринишдаги маълумотлар талаб инвентаризация қилиниши мумкин (асбоб ускуна ёки ишчилар сони).
Моддий заҳираларни баҳолаш жараёнини олиб бориш ёки инвентаризация қилиш икки тизимдан ташкил топган:
Даврий. Ҳисобот йили давомида товар-моддий заҳираларнинг алоҳида ҳисобини олиб боришда хатога йўл қўймайди, ҳисобот даври охирида товар-моддий заҳиралар миқдорини тиклашнинг таъминлайдиган инвентаризация ўтказади.
Доимий ҳисобот товар-моддий заҳираларига сарфлангани молиявий маблағларни назорат қила олади, шунингдек харидлар ва сотилган товарлар ҳақидаги аниқ ёзувларни узлуксиз олиб бориш йўли билан товар-моддий заҳираларини самарали бошқаради.
Инвентаризациянинг даврий тизимига инвентаризация олиб боришнинг тўрт услуби киради. Улардан биринчиси – инвентаризация қайтномаларидаги (ведомостидаги) ҳар қайси моддадаги ҳақиқий таннархини идентификациялаш.
Иккинчи услуб – ўрта қиймат услуби бўлиб (ўртача тортилган баҳо) , жорий давр давомида сотишга мўлжалланган товарлар ўрта қиймати таннархини чигаллаштиради. Бу икки услубдан амалиётда кам қўлланилади.
Заҳираларни баҳолашнинг учинчи услуби ҳам бор бу:
