Америка қўшма штатларининг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи тизими

2-жадвал
Хўжалик операциялари журнали ¹

Сана	Хисоблар номи, тушунтириш	Дебет ($)	Кредит ($)
2021. 20.03.	Дебиторлик карзи Сотиш “Lion securitics” томонидан сотилган товарлар	4.570.00	4.570.00
	Дебиторлик карзи Сотиш “Shirin Law Firm” томонидан сотилган товарлар	800	800
	Дебиторлик карзи Сотиш “Best computers” томонидан сотилган товарлар	3.989.00	3.989.00

Ёзув жараёнини соддалаштириш ва кўчириш учун хўжалик жараёнларини қайтарувчи барча босқичлар учун махсус журнал (Special Journals) очилади. Савдо журнали (Sales Journal) – кредитга сотиш учун қўйилган счётларлар ёзуви учун мўжалланган.

Харидлар журнали (Purchase Journal)–кредитга олинган харидларни ёзиш учун, пул маблағлари тушуми журнали (Cast reccipts journal) – пул маблағлари тушуми ёзувлари учун, пул малағлари тўловлари журнали (Cast payments journal) – пул маблағлари тушуми ёзувлари учун мўжалланган.
2-жадвал
Сотиш жараёнини қайд қилиш журнали²

Сана	Счёт рақами	Харидор	Дебиторлик карзи ($)	Кредитга сотиш ($)
2021. 20.03.	55.01	Lion securities	4.570.00	4.570.00
	55.02	Shirin law firm	800.00	800.00
	55.03	Best computers	3.989.00	3899.00
	Жами		9.359.00	9.359.00

Махсус журналларни юритишнинг асосий тартиби:

- дебиторлик қарзи ва реализацияси ҳисобидаги алоҳида суммаларини жами суммаси ойнинг охирида бош китобга кўчирилади;
- хўжалик операцияларини акс эттириш жараёнини бир қанча счётлар ўртасида тақсимланиши мумкин.
Ҳисоб-китобларни аниқлик даражасини таъминлаш учун ҳар ойнинг охирида дебет ва кредитлар бўйича жами журналда кўрсатилади ва натижалар текширилади. Сўнгра жами сумма ҳар бир устун бўйича бош китобга ўтказилади. Шундай қилиб, сотиш жараёнини қайд қилиш журналидаги дебетлар бўйича жами суммаси дебиторлик қарзлари ҳисобига, кредитлар бўйича жами суммаси эса сотиш ҳисобига ўтказилади. Бош китобдаги жами суммани кўчиришнинг бундай усули вақтни тежайди, хатони ўтказиб юбориш эҳтимолини камайтиради. Махсус журналдан фойдаланганда катта миқдордаги алоҳида суммаларни кўчириб ўтириш шарт эмас, фақатгина бош китобдаги иккитагина иккиёқлама ёзувни бажариш лозим бўлади.
Cчётлар қолдиғи ҳақидаги умумий маълумотлардан ташқари кўпинча улар бўйича алоҳида маълумотлар ҳам зарур бўлиб қолади. Масалан, кирим счётлари бўйича (дебиторлик қарзлари – accounts receivable) ва тўлашга қабул қилинган счётлар бўйича (кредиторлик қарзлари – accounts payable). Бош китобдаги мазкур счётлар кредитидаги сотилган ва дебитидаги харид қилинган товарлар жами суммаси қарздорликларинибилдиради. Ҳар бир дебитор ва кредитор ахборотларини бутун тафсилотлари билан ёритиш учун ёрдамчи китоблар очилади (subsidiary ledgers). Улар бош китобнинг бир қисми эмас, балки счётлар бўйича махсус, ўзига хос булган ахборотларгагина эга булади. Ҳақиқатда улар Россия бухгалтерлари томонидан қўлланиладиган таҳлилий ҳисобларга ўхшайди. Ёрдамчи китоблар эркин тарзда юритилади. Бу билан улар компания қарзлари борасидаги энг сўнгги ахборотларга эга бўлишлари мумкин. Бундай ахборотлар барча бухгалтерлар учун, хусусан, ҳисоб вақтида шубҳали қарзлар резервининг кенгайишидаги хатоларни ҳисоблашда, дебиторлик ва кредиторлик қарзларини бошқариш учун қарорлар қабул қилишда жуда зарур. Махсус журналдан ахборотларни мазкур китобларга ўтказиш одатда ҳар куни тўлдириб борилади.
Ҳар ойнинг (қоида бўйича) ва йил охирида (муқаррар шарт) бош китоб счётларининг дебет ва кредит томонлари бўйича умумий оборот фарқлар солиштирилаи ва баланс тузилади. Баланс ўзида бош китоб счётидаги ўтказилган пуллар жами ва албатта ҳар бир счётлар бўйича қолдиқни мужассамлаштиради (у оборот ведомостига ўхшайди). Агар у хатосиз якунланган бўлса, назарий жиҳатдан кирим ва чиқим бўйича баланс тузиш мумкин.
Хўжалик жараёнларининг ёзувларда акс эттирилган маълумотларда ҳисоб даври даромад ва харажатларига мос равишда чегараланмайди. Маълум ҳисобот даврига тегишли даромад ва харажатлар амалда мавжуд, лекин кейинги ҳисобот давригача олинмайди ва тўланмайди. Фақатгина бир қанча даврлар орасида тақсимланиб олинган ва тўланган даромад ва харажатлардан иборат бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда ҳисобот даврининг охирида корректорлик ёзувлари текширилади.
Корректорлик ёзувларининг уч тури мавжуд:
1. Ҳисоблаш (accruals). Харажатларни ҳисоблаш – корректорлик ёзувлари-нинг бу тури даромадларни олинган, лекин ёзилмаган ва тўланмаган қисмларни ҳамда бошқа шу кабиларни акс эттириш мажбуриятини олади. Бунга мисол қилиб, ҳисоблаб чиқилган, лекин тўланмаган иш ҳақи, ҳисобланган, лекин ҳали тўланмаган солиқлар, ҳисобланган, лекин тўланмаган фоизларни ва шу кабиларни кўрсатиш мумкин. Ҳисобланган даромадлар–корректор ёзувларининг шундай турики, унда ўша ҳисоб даврида олинган даромадлар кўрсатилади, лекин дебиторлик қарзларини ўзида мужассамлаштирган ҳолда олинмайди (пул эквивалентида) ва ҳисоб ёзувларида кўрсатилмайди. Масалан, бундай даромадлар ижара ҳақи тўловлари, фоиз тўловлари ва бошқаларга хизмат қилади (кирим счётларига ёзилганлигига, ҳисобланган даромадларга ўхшашлигига қарамай корректорлик ёзувлари бўла олмайди)³.
2. Тақсимлаш ва олдиндан тўлаш. Олдиндан тўланган харажатлар – корректорлик ёзувларининг шундай турики, ҳисоб даври оралиғида тўланган ва ёзилган харажатлар тақсимланади. АҚШда бундай пул тўловлари кўриниши корректорлик ўтказмаларининг икки вариантига мувофиқ қўлланилади. Биринчи вариант Россия бухгалтерларининг одатдаги варианти бўлиб, у олдиндан тўлашга урғу беради (харажатлар счёти дебетланади, пул маблағлари счёти кредитланади). Иккинчи вариантда бундай тўловлар харажат эканлигига урғу берилади (харажатлар счёти дебетланади, пул маблағлари счёти кредитланади). Бу икки вариант ҳам бир хил натижа беради.⁴
3. Муддати узайтирилган даромадлар (келгуси давр даромадлари) – Ушбу олинган даромад (пул эквивалентида) ҳисоб даврлари билан даромадлар ёзилган счётлар орасида тақсимланади. Худди олдиндан тўланадиган харажатлар каби, олдиндан тўланадиган даромадларда ҳам пул маблағларининг тушуми счёти ва корректорликнинг икки вариантида кўриниш эга. Биринчи ҳолатда - аванс маз-мунидаги тўловларга, иккинчи ҳолатда - даромадларнинг иқтисодий моҳиятига урғу берилади.
Баҳолаш ёрдамида корректировка қилиш жорий ҳисобот даврида олинган даромадлар ва харажатлар суммаси аниқланмаган ҳолатда баҳолаш ёрдамида корректировка қилиш қўлланилади. Унга мисол қилиб, асосий воситаларнинг эскиришини ҳисобдан чиқариш, номоддий активларнинг амортизациясини ҳисоблаш ва шубҳали қарзлар бўйича резервларнинг ҳисоблашни келтириш мумкин. Бундай ҳолларда харажат счёти дебетланади, контрактив счетлар эса кредитланади.
Корректировка қилинган баланс асосида кирим ва чиқимлар бўйича ҳисобот тузилади. Ҳисобот ишчи варағи (work sheet) деб аталадиган коғоз шаклида тузилиши мумкин. Бундай ҳолларда корректоровка қилинган баланс икки устунда тўлдирилади: Баланс (дебет ва кредит) ҳамда кирим ва чиқимлар бўйича ҳисобот (дебет ва кредит). Корректоровка қилинган баланс устуни маълумотлари маълумот сифатида тан олинади. Кирим ва чиқимлар ҳисоботида “дебет” ва “кредит” устунлари орасидаги фарқ соф киримни билдиради. Бу фарқнинг катталиги “дебет” ва “кредит” баланси устунидан ошиб кетмаслиги керак. Бу молиявий ҳисобот тузиш учун ҳақиқий маълумот ҳисобланади. Юқорида олиб борилган корректорлик ёзувлари ҳисобот йили охирида даромадлар ва харажатлар счётлари нольга тенг бўлганга қадар якунловчи ёзувларда ёзилиши керак. Юқорида таъкидланганидек, барча даромад ва харажатларнинг ҳисоби ўзгарувчан бўлади ва ҳисобот даврининг охирида кирим ва чиқимларнинг умумлашган счётларда ёпилади. Даромадлар счёти кредит қолдиққа эга бўлса, қуйидаги ёзувларда ёпилади: даромадлар счети дедетланади, кирим ва чиқимлар счети кредитланади, харажатлар счети дебет қолдиққа эга бўлганда эса кирим ва чиқимларнинг умумий счети дебетланади, харажатлар счёти кредитланади. Умумлашган ҳисобнинг ўзи соф кирим ёки капиталнинг йиғилган ва тақсимланмаган счётида ёпилади. Кирим ва чиқимнинг умумий ҳисоби оралиқ, ёрдамчи ролини ўйнайди. Барча корректорлик ёзувлари балансга корректорлик ёзувларининг рўйхатида расмийлаштирилади.⁵
Мумкин бўлган, лекин шарт бўлмаган кейинги қадам – бу қайта ёки бекор қилинган ёзувлардир. Улар янги ҳисобот даврининг биринчи кунидан ёзилиб борилади ва дастлабки ҳисобот давриданоқ корректорлик ўтказмаларининг аниқ қарама–қаршиликларини ўзида мужассамлаштиради. Бу жараён реверсирлаш жараёни деб аталади. Ҳамма корректорлик ўтказмалар реверсированний бўлиши шарт эмас. Баҳолаш корректураси ва олдиндан тўланган даромадлар ва харажатлар учун корректорлик ўтказмаларининг биринчи варианти қайта ёзувларда бекор қилиниши мумкин эмас. Қайта ёзувлар кейинги ҳисобнинг қулайлиги учун ёзилади. Бухгалтер мустақил равишда қайта ёзувларни қўллаш керакми ёки корректорлик ўтказмаларини нақд ва суммада қўшимча текширувини таъминлайдиган анъанавий йўлдан борадими ўзи ҳал килади.