|
Oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari.
Bosh miya kata yarimsharlarining rivojlanishi. Bosh miyaning egat va burmalari bir vaqtda rivojlanmaydi. Tug’ilgan bla yarimsharlarning egatlari va burmalari kattalarnikiga o’xshash bo’lsada egatlar uncha chuqur bo’lmaydi va miya bo’limlarining nisbati o’zgaradi. Bolaning ilk yoshida miya yarimsharlarining ensa qismi kata yoshdagilarnikidan kattaroq bo’ladi. Bola tug’ilgandan so’ng peshona qismi kattalashadi.Miya po’stlog’ida avval chuqur, so’ng yuza qavatlar rivojlanadi. Miya yarimsharlar po’stlog’idagi harakat oblastining tabaqalanishi bolaning 12 yoshida tugaydi , ayrim piramidasimon hujayralarning rivojlanishi esa , 18yoshgacha davom etadi. Harakat analizatorlarining rivojlanishi bolaning muskul faoliyatiga bog’liq bo’lib, uning hayoti mobaynida miya yarimsharlari turli qismlarining tuzilishi va funksiyalari rivojlanib boradi.
Bolalardagi shartsiz va shartli reflekslarning xususiyatlari. Bolalarda turli ta’sirlarga nisbatan shartli refleksning bo’lishi shartli ta’sirlovchiga bog’liq . Ovqatlanishga nisbatan shartli refleksning tez hosil bo’lishi ishtahaga nerv sistemasidagi ovqatlanish markazining qo’zg’aluvchanligiga bog’liq bo’ladi. Tovushga , so’zga va shu kabi signallarga bolalarda shartli reflex ancha tez hosil bo’ladi. Shartli va shartsiz tasirlovchi 5- 30 skund davomida 2- 10 marta takrorlab va mustahkamlab turgandagina shartli reflex hosil bo’ladi. Shartli resleksning hosil bo’lishi va tormozlanishi bola oliy nerv faoliyatining tipiga ham bog’liq.
Bolalarda shartli reflekslarning tormozlanishi .bola qanchaik yosh bolsa, shartli refleks shunchalik tez tormizlanadi.Shartli refleksning so’nishi bolaning yoshiga, sog’ligiga, oliy nerv faoliyati tipiga hamda xosil bo’lgan shartli refleksning turi va mustaxkamligiga bog’liq. 11-12 yashar boladagi shartli reflekslar 8-10 yashar bolalardagiga qaraganda tez so’nadi. Sog’lom bolalarda differensiyalangan shartli refleks 2-6 marotaba mustahkamlanganda vujudga keladi. Vaqt o’tishi bilan so’ngan shartli tormozlanish yana asl holatiga qaytadi.Ba’zi hollarda , shartli tormozlanishning ta’siri tugagandan so’ng , qo’zg’alish induksiya asosida rivojlanishi mumkin.Bolalarda befatormozlanishlarni horq ta’sirlovchi bir necha marotaba birlamchi,ikkilamchi, uchlamchi va bundan yuqori tartibdagi shartli tormizlanishlarni hosil qilishi mumkin..
Bolalardagi birinchi va ikkinchi signal sistemasining o’zaro ta’siri. Boqcha yoshidagi bolalarda kechikuvchi shartli reflekslar boshqa reflekslarga nisbatn juda qiyinlik va sekinlik bilan hosil bo’ladi . kechikuvchi shartli refleksni tez-tez hosil qilish mudrashga , uyquchanlikga va ba’zn fiziologik uyquga sabab bo’ladi. Bu yoshda qiyosiy tormozlanish qiyinlik bilan vujudga keltirilib asta-sekinlik bilan mashiq yordamida takomiillashadi masalan: qizil koptokka nisbaatan shartli refleks qilingan bo’lsa koptokning rangi yoki hajmi biroz o’zgartirilganda qisoiy tormozlanish hosil bo’ladi.
Bolalarda nutqining rivojlanishi.Bola kata kishilar va tengdoshlari bilan bevosita muloqotta bo’lar ekan turli so’zlarni eshiitib nutqni o’rgana boshlaydi- bolada nutq rivojlanadi va shakillnadi. So’zlar avvalo shartsiz signallarning tasirlovchilari so’ngra shartsiz reflekslarning signallari sifatida ta’sir etadi va asta- sekinlik bilan shartsiz tasirlovchilarning o’rnini bosadi. Bola 5 oyligida so’zlarga tushunadi so’zning intonatsiyasiga qarab turli reflekslar namoyon qiladi. So’z ohangi va intonatsiyalarga nisbatan bolada shartli harakat reflekslari hosil bo’ladi. Bir yasharlik bola 10- 30ta so’zni aytadi. 1,5 yoshdan boshlab so’z boyligi orta boradi va 3yoshda 700 atrofida so’zni biladi. Bolaning so’z boyligi mashq qilishga , tarbiyaga va nerv sistemasining o’ziga xos xususiyatlariga bog’liq.
2.Bola oliy nerv faoliyati tiplarining xususiyatlari va ularni tarbiyalash Bola nerv sistemasining xususiyatlari va tiplari , ularning hayoti mobaynida o’zgarib boradi. Masalan: xolirik tempramintiga ega bola tarbiya ta’sirida Yoshi ulg’aygani sari boshqa tempramentga xos xususiyatlarni namoyon etishi mumkin. 7-9 yashar bolalarda kata yarimsharlar po’stlog’ining nerv hujayralari ta’sirlarga chidamli bo’lib nerv sistemasida qo’zg’alish jarayonlari ustun turadi 10-12 yoshdan boshlab nerv sistemasidagi qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlari o’zaro muvozanatga kela boshlaydi. Bolalar va o’smirlarga ta’lim berishda ichki torozlaninshning barcha turlarini hosil qilish va mashq qildirish zarur.
Tashqi muhit omillarining nerv faoliyatiga ta’siri. Tashqi muhit omillri – havo harorati , bosimi , yorug’lik va qorong’ulik hamda boshqalar oliy nerv faoliyatiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Havo haroratining yuqori bo’lishi bosh mooya yarimsharlari po’stlog’ida qo’zg’alish jarayonini juda susaytirib , tormozlanish jrayoni harakatchanligini buzadi. Agar harorat juda issiq bo’lmasa va uning ta’siri tana haroratini idora qiladigan mexanizimlarni shikastlamasa odamda issiq haroratning qayta- qayta ta’siriga adaptatsiya rivojlanadi.
Shu sababli neyropedagogika sohasidagi mavjud nazariy bilimlarni ta’lim jarayonini intensevlashtirish uni samarali taskil etish hamda boshqarish uchun amaliyotga tadbiq etish pedagogika sohasidagi olimlar oldida turgan muhim vazifalardan biri bo’lib qolmoqda. Ta’lim jarayonida bolalar nutqining rivojlanishiga bosh miya yarimsharlar sistemasi hamda chap va o’ng yarimsharlar shikastlaniishi oqibatlarining turlicha ta’sir etishi L.S. Basser , J.E. Bogen, A.Smitlarning izlanishlarida o’z aksini topgan.P. Wolfe , E.jensen va B. Givenlarning inson miyasiga oid bilimlarni ta’lim jarayonida qo’llash imkoniyatlariga bag’ishlngan ilmiy tadqiqotlarida faqatgina inson bosh miya yarimsharlari assimetriyasinin bilim chegaralanilmasdan miya faoliyatiing ta’lim jarayoni bilan bog’liq bo’lgan barcha jihatlarini o’rganishga harakat qilingan. Shu sababli tadqiqotlarning ayrimlarida yarimsharlar assimetriyasining bilan bevosita bog’liqligi hamda turli psixalogik tipdagi o’quvchi yoshlar guruhlarini testlashtirish orqali yetakchiyarimsharlarni aniqlash va tahlil qilish masalalari yoritilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
