Amaliy psixologiya” kafedrasi “Umumiy psixologiya” fanidan

Dispersion tahlil – o‘rganilayotgan o‘zgaruvchiga turli omillarning ta’sirini tahlil etish imkonini beruvchi statistik usuldir. Dispersion tahlilning mohiyati shundaki o‘rganilayotgan sifat mustaqil tarkibiy qismlarga bo‘linib ketadi, bu qismlarning har biri u yoki bu omilning yoki o‘zaro aloqaning ta’sirini tavsiflab beradi.
Korrelyatsion tahlil – o‘rganilayotgan sifatlar yoki omillar aloqasining shakli, belgisi yoki zichligini baholash statistik metoddir.
Omilli tahlil – ko‘p o‘lchovli matematik statistika metod bo‘lib, bu usul statistik jixatdan bog‘liq sifatlarni o‘rganishda qo‘llaniladi. Bu usul ilmiy tadqiqotlarning boshlang‘ich bosqichlarida sermahsul hisoblanadi, chunki bu paytda o‘rganilayotgan sohadagi qonuniyatlarni ajratish kerak bo‘ladi. Tadqiqotlarga matematik ishlov berishning boshqa metod ham mavjud. Biz eng ko‘p tarqalgan usullarini ko‘rib chiqdik. Tadqiqot tajribasi shuni ko‘rsatadiki, matematik ishlov berish ko‘pgina muhim psixologik tavsiflarni, ularning aloqalari, munosabatlari, qonuniyatlarini o‘rnatish va tasvirlashning samarali vositasi hisoblanadi.
Tadqiqot usullarini tavsiflash xulosalarida shuni ta’kidlash kerakki, ayrim usullarni boshqalariga qarama-qarshi qo‘yish yoki qaysilarinidir imkoniyatlarini absolyutlashtirib bo‘lmaydi. U yoki bu usulni tanlash tadqiqot predmeti va vazifalari bilan belgilanadi. Har qaysi psixologik tadqiqotlarda o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi va haqqoniy xulosalar chiqarish imkonini beruvchi usullar kompleksi qo‘llaniladi.


II.BOB. EMOTSIYANI EKSPERIMENTAL OʻRGANILISH METODLARINING TAHLILI
1.2. Emotsiyani eksperimental o‘rganish tarixi
Elementar his-tuyg‘ular va hissiyotlarni eksperimental o‘rganishga sezilarli turtki bo‘lib, amerikalik olim V. Jeyms (1884) va daniyalik fiziolog S. Lange (1885) tomonidan deyarli bir vaqtning o‘zida va bir-biridan mustaqil ravishda ilgari surilgan Jeyms-Lange hissiyotlarning motor nazariyasi bo‘ldi. ). Ushbu nazariyaga ko‘ra, his-tuyg‘ular - bu vaziyatni idrok etish natijasida yuzaga keladigan tanadagi organik o‘zgarishlarni anglash. V. Jeyms va S. Lange nuqtai nazarlari o‘rtasidagi farq faqat birinchisining umumiyroq nazariyaga ega bo‘lishidan iborat edi, S. Lange nazariyasi esa hissiy kechinmalarni faqat vazomotor reaktsiyalar dinamikasi bilan bog‘ladi.
Jeyms-Lanj nazariyasining kelib chiqishi qadimgi davrlarga borib taqaladi. Ma’lumki, qadimgi olimlar ta’sirlar va vosita namoyonlari o‘rtasidagi yaqin aloqani payqashgan. Aristotel va Galen bu aloqani ayniqsa aniq shaklda o‘rnatdilar. O‘rta asrlarda Avitsenna bir qator original eksperimentlar o‘tkazdi, bu, ehtimol, odamlar va hayvonlarning his-tuyg‘ularini o‘rganishda birinchi bo‘lib hisoblanishi kerak. Masalan, Avitsenna birinchi bo‘lib puls ko‘rsatkichlarini affektiv tajribalar intensivligining ko‘rsatkichi sifatida ishlatgan. Hozirgi davrda R.Dekart “ehtiroslar”ning “hayvon ruhlari” oqimi va tana harakatlari o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni to‘liq ko‘rsatdi. XVIII asrda. fransuz tabibi va faylasufi J.La Mettri ham his-tuyg‘u va his-tuyg‘ularning tana ichidagi o‘zgarishlar bilan uzviy bog‘lanishiga ishora qilib, “qayg‘u qon tomirlarining diametrini siqishini” ta’kidlagan [65, 86-b.].
XIX asrda his-tuyg‘ularning tana ifodasi pozitsiyasi tobora ildiz otib bormoqda. Bu erda ingliz olimlari C. Bell va C. Darvinlarning tadqiqotlari alohida rol o‘ynadi. Ch.Bell emotsional holat yuzning mushak guruhlari harakatlarining maxsus kombinatsiyalarida aniq ifodalanganligini ko‘rsatdi. Shu munosabat bilan u rassom va haykaltaroshlar uchun inson anatomiyasi va fiziologiyasini o‘rganishni foydali deb hisobladi. Leonardo da Vinchi Uyg‘onish davrida rassomlarni xuddi shunday qilishga undagan.
Genetika nuqtai nazaridan, xuddi shunday holat Charlz Darvinning "Odam va hayvonlarda his-tuyg‘ularning ifodasi" (1872) asarida batafsil tasvirlangan. Ushbu kitobda Charlz Darvin uchta asosiy tamoyilga asoslangan hissiyotlar nazariyasini ilgari surdi. Ulardan asosiysi "foydali bog‘liq odatlar" tamoyili bo‘lib, unga ko‘ra his-tuyg‘ularga javoban ekspressiv harakatlar tana uchun biologik foydali harakatlarning qoldiqlari hisoblanadi. Masalan, qayg‘u ifodasi chaqaloqning haqiqiy yig‘lashining zaiflashgan shaklidir. Ch.Darvinning o‘zi hissiyotlarni yuz ifodalari orqali o‘rganish uchun psixologiyaga xos uslubga aylanadigan usullardan birini kiritgan. Ular turli xil hissiy holatlar tasvirlari bilan suratga tushishdi. Mavzudan ifodalangan his-tuyg‘u mazmunini aniqlash talab qilindi.
Yuqorida aytilganlarning barchasi dastlab keng qabul qilingan Jeyms-Lange motor nazariyasining tug‘ilishi uchun tarixiy asos bo‘ldi. Hozircha ushbu nazariyadagi munozarali pozitsiyalarni chetga surib, shu bilan birga, hissiyotlarni o‘rganishda eksperimental usullardan foydalanish imkoniyati nuqtai nazaridan uning ijobiy ahamiyatini tan olish kerak. Jeyms-Lanj nazariyasining ahamiyati shundaki, u psixologiyaning ushbu sohasiga fiziologik tadqiqot usullarini joriy qilish uchun keng imkoniyatlar ochdi. Emotsional holatlarning motor va qon tomir o‘zgarishlar majmuasi bilan birga bo‘lishi pozitsiyasi ushbu fiziologik alomatlarni turli xil hissiy reaktsiyalarning ob’ektiv va eksperimental o‘lchanadigan ko‘rsatkichlari sifatida qabul qilish g‘oyasini keltirib chiqardi. Tuyg‘ularni jismoniy va organik ko‘rinishlari nuqtai nazaridan eksperimental o‘rganish bilan bog‘liq usullarni nemis psixologi O.Külpe umumiy nom bilan - "ifoda qilish usuli" deb atagan. Ifoda qilish usuli hissiy tajribalar bilan birga keladigan turli xil motor va vegetativ o‘zgarishlarni instrumental ro‘yxatga olishni o‘z ichiga oladi. Buning uchun zarur bo‘lgan texnika va apparatlar psixologiya tomonidan fiziologiyadan olingan bo‘lib, ular yaratilgan va nafas olish, yurak, qon tomirlari va boshqalar mexanikasini o‘rganishda keng qo‘llanilgan.
Odatda, his-tuyg‘ular va ta’sirlarning ob’ektiv ko‘rsatkichlari sifatida nafas olishning (chastotasi, chuqurligi, nafas olish shakli, nafas olish va chiqarish davomiyligi), qon aylanishidagi (zarb tezligi, qon bosimi, qon tomirlari hajmi, qon tarkibi, kardiogramma) siljishi ishlatilgan. Boshqa vegetativ koʻrsatkichlar boʻlib S.Fere (1888) va rus fiziologi I.R.Tarxanov (1890) tomonidan mustaqil ravishda kashf etilgan moddalar almashinuvi darajasi, soʻlak ajralishi, terlash, soʻlak va siydikning kimyoviy tarkibi, terining harorati, terining galvanik reaksiyasi boʻlgan. Va nihoyat, mushaklarning ba’zi reaktsiyalarini eslatib o‘tish kerak, masalan: pupiller refleksi, mushaklarning kuchlanishi (dinamometriya), tremor va boshqa majburiy harakatlar.
Nafas olish funktsiyalaridagi o‘zgarishlarni qayd etish uchun texnik vositalardan ko‘pincha pnevmograf va havo oqimini qayd etish apparati ishlatilgan. Yurak-qon tomir reaktsiyalarini ro‘yxatga olish uchun pletismograflar qo‘llanilgan, ular yordamida qon tomirlarining hajmi aniqlangan, pulsning kuchi va tezligidagi o‘zgarishlarni aniqlaydigan sfigmograf, qon bosimining kattaligini aniqlaydigan sfigmometr, kardiotaxometr. , yurak urish tezligini baholash uchun mo‘ljallangan. Galvanik teri reaktsiyasi turli xil modifikatsiyadagi galvanometrlar bilan o‘lchandi. Mushaklarning kuchlanishi va harakat kuchi ergograflar, dinamometrlar, dinamograflar tomonidan qayd etilgan.
Emotsional holatlarni ifodalash usuli yordamida birinchi eksperimental tadqiqotlar A.Mosso (1881), S.Fere (1888) va I.R.Tarxanovlar (1890) tomonidan amalga oshirilgan. A.Mossoning eng mashhur asarlari aqliy mehnat va ba’zi hissiy tajribalarning miya va tananing boshqa qismlari (qo‘llar, oyoqlar) hajmiga ta’sirini yoritish bilan bog‘liq edi. Shu maqsadda u tomonidan ixtiro qilingan pletismografdan foydalanilgan. Miya hajmidan tashqari, A. Mosso boshqa fiziologik funktsiyalardagi o‘zgarishlarni qayd etdi: mushaklarning kuchlanishi (Mosso ergografi), tana va miya harorati.

1887 yilda S. Feret ham individual his-tuyg‘ular va ta’sirlar belgilarida ular bilan birga keladigan harakatlar yordamida farqni o‘rnatishga harakat qildi. Oradan bir yil o‘tib Sh.Fere psixogalvanik hodisani kashf etadi, u sezgi qo‘zg‘atuvchilar (metronom tovushi, hid, rang) ta’sirida teriga qo‘llaniladigan elektr tokining kuchayishi, shuningdek, stenik shakllarda namoyon bo‘ladi. hissiyotlar. Muallif bu hodisani har qanday aqliy faoliyatni amalga oshirishda va stenik hissiy tajribalar paytida terlash natijasida terining elektr qarshiligining pasayishi bilan bog‘ladi.

Yuqorida ta’kidlanganidek, S.Feredan mustaqil ravishda shunga o‘xshash hodisa I.R.Tarxanov tomonidan kashf etilgan. U potentsial farq (intrasomatik oqim) har doim terining ikki sohasi o‘rtasida hosil bo‘lishini aniqladi. Agar bu potentsiallar farqi teskari yo‘nalishdagi tashqi oqim bilan bartaraf etilsa va keyin sub’ektga turli xil hissiy stimullar yoki qandaydir aqliy mehnat taklif qilinsa yoki qandaydir affektni keltirib chiqaradigan bo‘lsa, unda bu holatlarning barchasida shunday bo‘ladi. teri qarshiligining pasayishi, buning natijasida harakat yana aniqlanadi intrasomatik oqim , bu galvanometr ignasini bir yo‘nalishda yoki boshqa tomonga buradi. S.Feret va I.R.Tarxanovlar tomonidan kashf etilgan psixogalvanik usul 19-asr oxiri va ayniqsa 20-asr boshlarida keng qoʻllaniladi.