Amaliy matematika va infarmatika

Nazorat savollari.

1. 
   Yer osti suvlari qanday paydo bo‘ladi?
   
2. 
   Yer osti suvlari qanday turlarga bo‘linadi?
   
3. 
   Yuzaki suvlar qanday suvlar?
   
4. 
   Gurnt suvlari qanday paydo bo‘ladi?
   
5. 
   Qatlamlararo suvlar qanday paydo bo‘ladi?
   
6. 
   Yoriqlar orasidagi va karst suvlari qanday suvlar?
   
7. 
   Botqoqliklar qanday paydo bo‘ladi?
   
8. 
   Sho‘rxok yerlar qanday hosil bo‘ladi?
   
9. 
   Cho‘kish hodisasi nima?
   

9-Mavzu. Injener-geolofik qidiruv ishlari.


Ma’ruza rejasi.
9.1. Injenerlik-geologik sidiruv ishlarining maqsadi va vazifalari
9.2. Imorat va inshootlarni loyixalashda bajariladioan injenerlik-geologik qidiruv éshlaré.
9.3. Qhdiruv-razvedka irhlari.
9.4. Tajriba tadqiqot ishlari.
9.5. Ì`boratoriya hshlari.


Tayanch wo`z va iboralar: Qidiruv ishlar, tayergarlik, dala, kemeral irhlab¬ s’emka, razvådka ishlari, tajriba-tadqiqot ychlari, laboratoriya ishlari kartalartuzish,xisobot.
9.1. Injenerlik-geologiK qidiruv ishlarining
maqsadi va vazifalari
Injenernik-geologik0qidmruv ishlari, asosan, )morat va inshootlarni kuRish loyixasini asoslash, ñurili{h maydonlarida yuz beradigan injenerlik-geologik o`zgarishlarning(sodir bo`lish sabaBlarinM va yuzaga kelishi mumkin 2o`ladigaN ðrotsesslarni oldindan aytib berisi xamda ularga karsii tadbirlav ishlab chikish uchun toaziladi
Bu kshlarni bajarishdan !sosiy maqsad qubilish$maydonini~g geolggik, geo}orfohogii va gidrogaologik sharoitlarini, tog` jinslarnning tarkibi, xossalabi va xolatnni o`rganishdir. (1)
I.jenerlik-geologik$q)diruv isxlari imorat öa knshootlarni loyixalashdan oltin, shulinGdek, ulazni kurish ve foydalanish d`vrida fajarimadi. Agar âkror maydonda imorat yoki inshoot kurésh planlashtérilsa, dastlab o`sha joining geologik tuzilishi, grunt suvlarkning satx qluqusliGi$ ximiyavéy tavkibi, grõntlarning xossalari o`rganiladh. Maydo~oi.g qurilish!uchun yarokli-yaroksizligi, gruntlarning xaR 1 sm<sup>2</sup> yuzasi kancha yuk kõtara olyshi, poydevorning chuqurlygi vc zamiNdagi gruntlarnyng chukishi, inshootlarnéng(|urGunligiga tabiiy geolofik charoitlarning ta’shrm va uz navbatidá in{hooplarning tabiiy muxitga ta’siri, qupilish materiallarining b/r-yukhigi aniqlanadi.
Imorat va inshootlarni kurishda kavlangan kotDovanlardan boydalanib, laydonninc geologik$tu{ilirhi,0qatlamlarning kaliînigI, parkibi( xossasi o`rgajilqdi,0loyixalashdan oldingi oléngan ma’lumodlarga solishtisyb Kuriladi. Agar oldingi qidiruv ishlarid`n bIror!kamchilik |opilsa, u vasuda {ushimcha )njeneslik-gewlogik$qidiruv ishlari bajarilib$ loyixaga kerakli tu{atishlar"kiritiladi.
Imorat"va inshootlArdal fnqdaLanish davrida ularning tõrgUnlIgiga a|amiyat beòilatk.`Ayniqsa chukysh mikdori va yarakteri, grunt suvla2ininf rejimi, injenerlik-geologik protresslarning rivojlanishi kuzatib borhmadi. Bu0i3hlar, asosan, imorat vapinshotlar.ing chukish sabablaryni aniqlashgA karatiladi. Jajarinadégan injeoerlik-geologik qidiruv )shlarining xajmi0inshootìarîi ,oyixalash"bosQichiga!sasab: 1) tayyorgarNik, 2) dala va 3) kameral bosqich|arga bulioadi.
Teyyorg`slik ishlari`qurilash maydonida0oldin utkaziìgan geologik$ gidrogeoloçik va knjenerlik%gEologik qidIruv iwhlari n`tij!lari bilan tanishiB chikishd`n boshlanadmn âqnday o`teriqlLar geodogik gond va arxivlirta saqlanadi. SHuningdek, shu raqonga(taalhukli nasxr qilingan adabhyotlardaf xcm!foyäalaniladi. Sungrad1la(ishlariné bochlasiga tayyosgarlik kuriladi.
Dala ishlari loyixada ko`rsatilgan programma asosida olib boriladi. Ularga: 1) injenerlik-geologik s’yomka, 2) razvedka ishlari, 3) tajriba-tadqiqot ishlari, 4) laboratoriya ishlari, 5) rayondagi qurilish ishlari tajribasini analiz qilish kiradi.
Kameral ishlar paytida dalada olib borilgan tekshiruv, tajriba ishlari xamda laboratoriyada bajarilgan analizlar natijasi asosida injenerlik-geologik xisobot tuziladi. Unga kartalar, geolognk kesimlar, jadvallar ilova kilinadi. Tuzilgan xisobot imorat va inshootlarni to`g`ri va iqtisodiy jixatdan maqsadga muvofik qilib loyixalash imkoniyatini beradi.
Imorat va inshootlarni loyixalashda eng kam kuch, mablag` va qurilish materiallarini sarf qilgan xolda, chiroyli, zamonaviy va mustaxkam binolar kurishga xarakat qilish zarur. Shunga ko`­ra xozirgi paytda ittifoqimizda loyixalashning ikki: texnik loyixa va ish chizmalari bosqichi kabul qilingan. Lekin, yangi o`zlashtirilayotgan va xalq xo`jaligi tez rivojlanayotgan rayonlarda yirik va murakkab ob’ektlar qurilishining maqsadga muvofikligini asoslash uchuy texnik-iqtisodiy doklad bosqichida xam loyixalash ishlari bajariladi. (1)
Loyixalashning dastlabki texnik-iqtisodiy doklad bosqichida injenerlik-geologik dala qidiruv ishlari ayrim xollardagina bajarilib, bunda asosan qurilish maydonining injenerlik-geologik sharoitlari arxiv va adabiyotlar materiallari asosida aniqlanadi. Bu materiallar yordamida inshootlar qurilishining texnik imkoniyatlarining iqtisodiy jixatdan maqsadga muvofikligi asoslanadi.
Inshootlarni loyixalashning texnik loyixa bosqichida olib boriladigan injenerlik-geologik qidiruv ishlari qurilish uchun yarokli maydonlarni tanlash va inshootlar tipini, kurish sharoitini, joylashishini aniqlashga karatiladi. Texnik loyixa bosqichini asoslash uchun qidiruv ishlari kattarok maydonlarda yoki qurilish uchun muljallangan bir necha rayonlarda olib boriladi. Kerakli ma’lumotlar injenerlik-geologik s’yomka, raz­vedka va laboratoriya ishlari natijasidan olinadi.
Loyixalashning oxirgi—ish chizmalari bosqichida injener­lik-geologik qidiruv ishlari inshootlar kuriladigan maydon­larda olib boriladi. Razvedka, tajriba-tadqiqot, laboratoriya ishlariga keng urin beriladi. Poydevor zamini bo`lgan gruntlarning fizik va mexaniq xossalari, filg’tratsiya xususiyatlari aniqlanadi.
Qidiruv ishlari natijasida inshootlarni ko`rish, tashqi kuch ta’sirida gruntning deformatsiyalanishini va inshootlarning mustaxkamliginn xisoblash, ularning konstruktsiyasini tanlash va kerakli ximoya chora-tadbirlarini kurish mumkin bo`ladi. Ayrim injenerlik-geologik qidiruv ishlari yirik va murakkab ob’ektlarni kurish jarayonida olib boriladi. Natijada inshootlarni loyixalashdan oldin aniqlangan va qurilish paytida o`zgarishi mumkin bo`lgan injenerlik-geologik sharoitlarni xozirgisiga solishtirishga imkoniyat tug`iladi. Olingan ma’lumatlarga ko`ra, kerak bo`lsa, qurilish loyixalariga tuzatishlar kiritiladi.
Yuqorida bayon qilingan bosqichlarnnng ketmaketligiga doimo rioya kilinmaydi. Vodoprovod va kanalizatsiya trassalari qurilishida, sanoat va grajdan qurilishida texnik-iqtisodiy doklad va texnik loyixa bosqichlari qo`shib olib boriladi.
Injenerlik-geologik qidiruv ishlari loyixalashning xar bir bosqichiga moslashtirib olib boriladi. Loyixalash bosqichining turiga qarab bu ishlarning xili va xajmi aniqlanadi. Ularga injenerlik-geologik s’yomka, razvedka, tajriba-tadqiqot, labo­ratoriya ishlari va boshqalar kiradi.
Injenerlik-geologik s’yomkaning asosiy vazifasi qurilish ishlari olib boriladigan maydonning injenerlik-geologik sharoitlarini baxolashdan iborat bo`lib, qurilish boshlanmasdan avval poydevor zaminidagi tog` jinslarning litologik tuzilishi, tarkibi, kalinligi, xossalari, xolatlari, yer osti suvlarinnng yotish xolatlari, geologik protsess va xodisalarning joylarda tarqalishi xamda rivojlanishi o`rganiladi. Injenerlik-geolo­gik s’yomka shu joyning tayyor geologik kartasi asosida bajariladi. S’yomka davrida joyning injenerlik-geologik sharoitini baxolashdan tashkari, tabiiy qurilish materiali konlari kidiriladi va zapasi xisoblanadi. S’yomka kanday masshtabda olib berilishligi qurilish maydonning geologik tuzilishini sodda yoki murakkabligiga, imoratning turiga va loyixalash bosqichiga bog`liqdir.
Injenerlik-geologik sharoiti murakkab bo`lgan maydonlarda qidiruv ishlari yirik masshtabda olib boriladi. Loyixasi tuzilayotgan inshootlarning turli uchastkalarida va turli bosqichlarida kartaning masshtabi xam xar xil bo`ladi.
Masalan, loyixalashning dastlabki texnik-iqtisodiy dokladi bosqichida mayda (:500000—1:1000 000) va o`rta (1:1000000— 1:200000), texnik loyixa bosqichida yirik (1:25000—1:50000) xamda ish chizmalari bosqichida uta yirik (1:10000 va undan yirik) masshtabda s’yomkalar bajariladi.
Bu s’yomkalar yordamida quyidagilar o`rganiladi:
1) maydonning geologik tuzilishi (litologiyasi, tektonikasi va b.); 2) geomorfo-logik sharoitlari (er yuzasi relg’efi, tuzilishi); 3) gidrogeologik sharoitlari (quduq va bulok suvlari sarfi, grunt suvlarining satxi, ximiyaviy tarkibi va betonga nisbatan agressivligi): 4) fizik-geologik xodisalar (surilish, suffoziya, karst, chukish va b.); 5) tog` jinslarining fizik va me­xaniq xossalari.
Injenerlik-geologik s’yomkalar natijasida qurilish maydonida tarqalgan tog` jinslariniig yoshi, paydo bo`lishi, genetik va petrografik tiplari, granulometrik tarkibi, fizik va mexaniq xossalari aniqlanadi xamda kartaga tushiriladi.
Tog` jinslarida tektonik xarakatlar ta’sirida xosil bo`lgan yoriklar juda mufassal o`rganiladi. Chunki ular tog` jinslari­ning mustaxkamlngiga, siqilishiga va suv utkazish qobiliyatiga katta ta’sir etadi.
Qurilish maydonining geomoofologik sharoitlari shu rayonning geologik rivojlanish tarixi, xozirgi zamon tektonikasi va fizik-geologik xodisalari bilan uzviy bog`liq. Shunga binoan qurilish uchun tanlanayotgan maydonni injenerlik-geologik nuktai nazardan baxolashda geomorfologik sharoitlar xal kiluvchi rolg’ uynaydi. Masalan, vodoprovod va kanalizatsiya trassasini tog`li rayonlarda tanlashda karst, suffoziya, lyoss tarqalgan maydonlar xamda surilish, chukish, jarlik xosil bo`lish xodisalariga axamiyat beriladi.
Qurilish maydonida tarqalgan yer osti suvlarining joylashishi, satxining chuqurligi, agressivligi loyixalanadigan inshoot­larning konstruktsiyasiga va kurish usuliga ta’sir etadi. Masa­lan, yer osti suvlari satxining chuqurligi va agressivlik xususiyati poydevor chuqurligi va beton markasini tanlashda asosiy rolg’ uynaydi.
Injenerlik-geologik s’yomka paytida maydonda rivojlangan fizik-geologik xodisalarni o`rganishga aloxida axamiyat beri­ladi. CHunki ular xar kanday inshootlarni loyixalash, kurish va ulardan foydalanishni murakkablashtiradi. S’yomka davrida bukday protsess va xodisalarni qayd qilish bilan birga ularni keltirib chikarayotgan faktorlarni aniqlash va bundan keyin sodir bo`lishi mumkin bo`lgan xodisalarni prognoz qilish lozim bo`ladi.
Qidiruv ishlari olib borilayotgan maydonlarda oldin imorat va inshootlar kurilgan bo`lsa, ularning konstruktsiyasi, poydevorning yotkizilish chuqurligi, deformaiiyalanganligi va uking sabablari o`rganiladi.