“amaliy matematika” fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi

Ikkinchi bosqich - biznes-reja maqsadlarini ishlab chiqish. Maqsad- bu korx­onaning kelgusidagi ko’zda tutilgan, istalgan xolati.
Biznes tizimida maqsad beshta funktsiyani bajaradi.

• 
  tashabbus - firmaning xozirgi va ko’zda tutilgan, istalgan xolatini, harakatlar motivlarini taqqoslash, solishtirish.
  
• 
  qarorlar qabul qilish mezonlari - axborotlar va muqobillarni tanlash, biznesdagi ustivor yo’nalishlarni baholash;
  
• 
  boshqarish vositalari - harakatlarni boshqaruvchi talablar, biznes yo’ nalishlarini aniqlash;
  
• 
  muvofiqlashtirish - qarorlar qabul qiluvchi shaxslar o’rtasida nizosiz munosa- batlarni ta’minlash, maxsuslashtirilgan bo’linmalar ishlarini moslashtirish, mu- vofiqlashtirish.
  

Ko’rsatkichlar	Missiya	Maqsadlar
1. Vaqt mezoni	Kelajakda intilish mavjud, lekin vaqt bo’yicha cheklanishlar yo’q va joriy holatga bog’liq emas.	Doimo amalga oshirish muddatlarini ko’zda tutadi.
2.Axborotni yo’naltirilganligi	Korxonaning tashqi muxitga - iste’molchilar, jamiyat, mintaqa, manfaatlari qadriyatlari va ustuvorliklariga yo’naltirilgan.	Ko’pincha firmaning ichki muxitiga yo’naltirilgan va resurslar, zahiralardan foydalanishni yaxshilashga yo’naltirilgan bo’ladi.
3.Ta’riflanish xususiyatlari	Umumiy atamalarda ifoda- lanadi va korxona obrazini, uning markasini, ish usul- larini yoritib beradi.	Ko’pincha faoliyat natijala- rining aniq natijalarini aks ettiradi.

Nazorat - bu xo’jalik faoliyatining joriy holati ko’rsatkichlarini maqsadlar bilan taqqoslash, solishtirish.
Missiyadan farqli ravishda maqsadlar korxona faoliyatining bir muncha aniq yo’nalishlarini aks ettiradi.
Ma’lumki maqsadlar doimo ma’lum bir cheklanishlar asosida amalga oshiriladi. Ular korxona ichidagi va tashqaridan qo’yiladigan cheklanishlar (chegaralanishlar) bo’lishi mumkin. Tashqi cheklanishlar qatoriga qonun me’yorlari, inflyatsiya, raqobatchilar, iqtisodiy ustuvorlikni o’zgarishi, aholi daromadlarini o’zgarishi, qarzdorlarning moliyaviy holati va boshqalar kiritilishi mumkin. Ichki cheklanishlarga esa firma tamoyillari, xarajatlar darajasi, ishlab chiqarish quvvatlari, marketing va boshqaruvning holati, turli darajadagi nomuvofiqliklar va boshqalar kiradi. Shuning uchun korxona missiyasi, maqsadi va vazifalarini ishlab chiqish jarayonida uning faoliyatiga ta’sir qiluvchi ko’p sonli omillarni baholash zaruriyati tug’iladi.
Biznes-rejani ishlab chiqishning uchinchi bosqichida biznes-rejaning tuzilmasi belgilab olinadi.
To’rtinchi bosqichda biznes-rejaning har bir bo’limini ishlab chiqish uchun za- ruriy axborotlarni to’plash amalga oshiriladi. Bu rejalashtirishning eng muhim sermehnat qismi hisoblanadi. Axborotlar manbai sifatida tarmoqning maxsus axbo- rotnomalaridan, loyiha tashkilotlari me’yorlaridan, tahlil bilan shug’ullanuvchi maxsus firma xizmatlaridan, statistika idoralari materiallaridan, maxsus tadqiqotlar va kuzatish- lardan, yuqori malakali iqtisodchilardan, maslahatchilardan hamda korxonaning ichki muhiti va o’z ishini yaxshi biladigan korxona xodimlaridan foydalanish mumkin.
Rejalashtirishning beshinchi bosqichi - bevosita biznes-reja bo’limlarini ishlab chiqish va uni yagona xujjat sifatida rasmiylashtirish.
Biznes-reja tuzilmasi
Bundan oldingi materiallar shundan dalolat beradiki, biznes-reja bu oddiy bir hujjat emas. U korxonaning konstitutsion asosini tashkil etib, uning ishlab chiqarish faoliyatini, kelgusidagi rivojlanish strategiyasini belgilab beradi. Korxona strategiyasi esa, ma’lumki, turli xil bo’ladi: kimdir mahsuldor, ya’ni ishlab chiqarish strategiyasini afzal ko’rsa, boshqalarga moliyaviy strategiya ko’proq to’g’ri keladi. Bozorga yangi mahsuldor g’oya bilan kirishga harakat qilayotgan yangi korxona va firmalar odatda moliyaviy strategiyaga katta e’tibor qaratadilar. Bozorda ma’lum ma’noda barqaror o’ringa ega bo’lgan boshqa korxonalar esa asosiy e’tiborni ishlab chiqarish strategiyasiga qaratadilar.
Hamma korxonalar bir xil emasligi sababli ularning har biri uchun biznes-rejani ishlab chiqish bo’yicha detalli tavsiya berishning imkoni yo’q. Shunday bo’lsada, zamonaviy iqtisodiyot fanida biznes-rejaning taxminiy tuzilmasi ishlab chiqilgan bo’lib, quyida uning ayrim variantlari keltirilgan (4.4-jadval).
4-jadval

I variant	II variant	III variant	IV variant	V variant
1. Bo’lajak	1. Biznes-rejaga	1. Tanlangan	1. Kirish.	1. Firma
biznesni qisqacha	kirish.	biznes	2. Korxonani	imkoniyatlari
ta’riflash.	2. Biznesni	kontseptsiyasi.	ta’riflash.	(rezyume).
2. Bozor.	identifikatsiya-	2. Ayni paytdagi	3. Mahsulotni	2. Tovar (xizmat)
3. Xodimlar	lash.	vaziyat.	ta’riflash.	turlari.
malakasi va	3. Maqsad.	3. Yaratilayotgan	4. Marketing	3. Tovar (xizmat)
tajribasi, mavjud	4. Biznesni	korxona	rejasi.	sotuv bozori.
moliyaviy vositalar.	ta’riflash.	tavsifnomasi.	5. Ishlab	4. Sotuv bozorida
4. Taklif	5. Bozor.	4. Boshqaruv.	chiqarish rejasi.	raqobat.
qilinayotgan	6. Raqobat.	5. Bozor tahlili	6. Tashkiliy reja	5. Marketing rejasi.
mahsulotning	7. Menejment.	va tadqiqotlari.	va menejment.	6. Ishlab chiqarish
ustunliklari.	8. Xodimlar.	6. Marketing	7. Moliyaviy reja.	rejasi.
5. Bo’lajak	9. Joylashuv.	harakatlari rejasi.	8. Loyiha	7. Tashkiliy reja.
biznesni tashkil	10. Moliyaviy	7. Ishlab	samaradorligi.	8. Firma
qilish. Kelajakka nazar. Moliyaviy vazifalar. Pul mablag’laridan foydalanish. Ilova. Biznes tarixi.	ma’ lumotlar. Hisobot . Qisqacha mazmun (rezyume).	chiqarish rejasi. Tavakkalchi likni baholash. Moliyaviy reja.	9. Ilova.	faoliyatining huquqiy ta’minoti. Tavakkalchilikni baholash va sug’urtalash. Moliyaviy reja. Moliyalash tirish strategiyasi.

Keltirilgan variantlardan ko’rinib turibdiki, biznes-rejaning qat’iy tartibga solingan tuzilmasi mavjud emas. Biroq biznes-rejalarning har bir turi uchun xarakterli bo’limlar mavjud bo’lib, ularda tanlangan biznes (ishlab chiqarish) kontseptsiyasi, taklif qilinayotgan mahsulot yoki xizmatning o’ziga xosliklari, marketing va menejment, tavakkalchilikni baholash, moliyaviy ta’minot va natijalar aks ettiriladi. Qabul qilingan har bir biznes-reja tuzilmasi quyidagi savollarga javob berishi lozim: ishlab chiqarishni nimadan yoki qanday boshlash kerak, ishlab chiqarishni qay tarzda samarali tashkil qilish mumkin, ilk daromad (foyda) qachon olinadi, investorlar va kreditorlar bilan qanchalik tez hisob-kitob qilish mumkin, tavakkalchilik darajasi va uni kamaytirish imkoniyatlari qanday.

Biznes-rejaning har bir bo’limi o’z mazmuniga, ko’rsatkichlar tizimi va ularni hisob-kitob qilish usullariga ega bo’ladi. Biroq, bu biznes-rejaning yaxlit va to’liqligiga putur etkazmaydi. Barcha bo’limlar o’zaro bog’liq bo’lishi hamda korxonaning potentsial ishlab chiqarish imkoniyatlarini amalga oshirishga xizmat qilishi lozim.
Korxonaning tarmoqdagi va bozordagi holati tahlili
Insonning, jamoaning va butun korxonaning qiladigan barcha ishlari vaziyatni tahlil qilish va baholashdan boshlanadi. Biznes, ishlab chiqarish va boshqa har qanday ish istisno emas. Buning ustiga aynan biznesda tarmoqdagi va bozordagi vaziyatni oldindan tahlil qilish boshqa joylarga qaraganda ko’proq talab qilinadi.
Korxonaning tarmoqdagi va bozordagi holati tahlili bu o’z mohiyatiga ko’ra tashqi muhit diagnostikasidir. U biznes-rejani tayyorlashda rezyumedan keyingi ikkinchi qadamdir. Biznes-reja tuzish bo’yicha bugungi uslubiy tavsiyalar ushbu bo’limni mazkur korxona faoliyat ko’rsatuvchi muhitning investitsiyalarni jalb qilishdagi jozibadorligini tahlil qilishdan boshlashni taklif qiladi. Tarmoqni tavsiflash quyidagilarni qamrab olishi lozim:

• 
  tarmoqning iqtisodiy sektorini aniqlash (fan, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va hokazo);
  
• 
  mavsumiylik;
  
• 
  tarmoq bozorining geografik joylashuvi (mahalliy, mintaqaviy, milliy, xalqaro);
  
• 
  mazkur tarmoq taklif etuvchi asosiy mahsulot va xizmat turlari;
  
• 
  tarmoqning hozirgi holati va rivojlanish istiqbollari;
  
• 
  tarmoq bozorining tuzilmasi, sig’imi va uning o’zgarish tendentsiyalari;
  
• 
  korxona rivojlanishiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan omillari (yangi iste’molchi va raqobatchilar, qonun va qoidalarning paydo bo’lish ehtimoli).
  

Tarmoq va biznes sohasi to’g’risida qaror qabul qilish tadbirkorning o’zi uchun

ham, tadbirkorlik loyihasi uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Tanlangan faoliyat sohasining rivojlanish tendentsiyalarini to’liq hisobga olmaslik biznes-loyihani joriy qilishda kutilmagan natijalarga va iqtisodiy samaradorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin.
Tarmoqning jahon mehnat taqsimotida va xalqaro bozorda tutgan o’mi, uning eksport imkoniyatlari, shuningdek, xalq xo’jaligining ushbu tarmoq mahsulotlari qiziqish uyg’otuvchi boshqa tarmoqlari bilan ishlab chiqarish-texnik aloqalari haqidagi ma’lumotlar foydali hisoblanadi (6.1-rasm).

6.1-rasm. Tadbirkorlik faoliyati sohasini tanlashning asosiy omillari.

Tarmoqning kompleks tahlilini va uning jozibadorligini baholashni MDH davlatlari uchun Jahon tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan ishlab chiqilgan in- vestitsiyaviy loyihalashtirishda ma’lumotlarini to’plash, tahlil qilish va umumlashtirish bo’yicha takliflarda berilgan uslub orqali amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
Nazariyaning kontseptual xulosalaridan biri shundan iboratki, eng yirik korx- onalar bozordagi kattagina ulush bilan bir tomondan va unchalik katta bo’lmagan ix- tisoslashgan kichik korxonalar ikkinchi tomondan ko’zlagan foydalilik darajasiga er- ishish uchun imkoniyatga egadirlar.
Har qanday davlatda biznesning taqiqlangan sohalari (kontrabanda, pornografiya va boshqalar) hamda davlat monopoliyasi bo’lgan faoliyat turlari (qurol-yarog’, zaharli kimyoviy moddalar, narkotik moddalar) mavjud bo’ladi.
Ko’plab tadbirkorlar uchun u yoki bu tarmoqqa kirib borishda iqtisodiy va boshqa turdagi to’siqlar yuzaga kelib, ular odatda boshlang’ich kapital darajasining yuqoriligi, kiritilgan mablag’larning o’zini qoplash muddati uzoqligi va foyda olishdagi noaniqliklarga bog’liq bo’ladi.
Shuningdek, tadbirkorlik faoliyatining davriylik (o’sish turg’unlik, pasayish) ta’siriga uchrashi sababli yuzaga kelgan bozor kon’yunkturasini ham hisobga olish lozim.
Biznes-rejani muvaffaqiyatli amalga oshirishda bozorni to’g’ri aniqlashdan tashqari uning hali egallanmagan yoki raqobatchilar tomonidan to’liq foydalanilmagan qismini topish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni ma’lum bir iste’molchilarga yo’naltirilgan va tadbirkorga o’z imkoniyatlaridan samraliroq foydalanish imkoniyatini beruvchi tadbirkorlik faoliyati sohasini ifodalovchi «bozor qismi»ni topish muhim. Uning hajmi bozor segmenti sig’imidan kichik bo’lib, unda raqobatchilar kam bo’lishi lozim. Bu bozordan joy qidirish va uni egallash jarayonining mohiyatini aks ettiradi.

Sotuv bozorlarini baho			ash
№	Ko’rsatkichlar	Korxonaga eng yaqin shahar yoki aholi punkti	100 km masofadagi aholi punktlari	100 kmdan uzoqdagi bozorlar