Amaliy matematika “ fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida hozirgi zamon monetar siyosatining dolzarb muammolari.

Respublikamiz Markaziy banki pul-kredit siyosatining instrumentlaridan
foydalanish amaliyotiga xos bo’lgan asosiy kamchiliklar quyidagilardan iborat:
a) Markaziy bank diskont siyosatining mavjud emasligi.
Markaziy bank diskont siyosatining mavjud emasligi uning qayta
moliyalashtirish siyosatining samaradorlik darajasi past ekanligidan dalolat
beradi. Milliy iqtisodiyot rivojlanishining hozirgi bosqichida iqtisodiyotning
ustuvor tarmoqlarini moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash dolzarb masala
hisoblanadi. Ayniqsa, mamlakat yalpi ichki mahsulotining sezilarli qismini
berayotgan va aholining asosiy qismi band bo’lgan qishloq xo’jaligini
moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash hukumat iqtisodiy siyosatining asosiy
yo’nalishlaridan biri bo’lib turibdi. Mana shunday sharoitda diskont siyosati
qishloq xo’jalik korxonalarini moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlashning
samarali vositasi bo’lishi mumkin edi.
Bundan tashqari, diskont siyosati respublikamiz tijorat banklariga
likvidlilikni oshirish imkonini berar edi. Chunki Markaziy bank moliyaviy yil
davomida diskont stavkasini o’zgartirmaydi. Bu esa tijorat banklariga, foiz
stavkalarining bozor darajasini o’zgarishidan qat’iy nazar, belgilangan foiz
stavkasida kredit olish imkonini beradi. Bundan tashqari, moliyaviy jihatdan
qiynalib qolgan tijorat banklariga boshqa tijorat banklari, odatda, kredit
bermaydi. Markaziy bank esa trattalarni qayta hisobga olish yo’li bilan
moliyaviy nochor banklarga ham kredit olish imkonini beradi.
b) Respublika Markaziy banki lombard operatsiyalarining
rivojlanmaganligi.
Markaziy bank, odatda, lombard operatsiyalari orqali yuqori rentabelli
loyihalarni kreditlayotgan tijorat banklariga kreditlar beradi. Ikkinchi tomondan
esa, lombard kreditlari Markaziy bank daromadlarini oshirish imkonini beradi.
Chunki, lombard stavkalari odatda diskont stavkalariga nisbatan sezilarli darajada yuqoridir.
v) Markaziy bank kreditlaridan tijorat banklari faoliyatida doimiy
moliyalashtirish manbai sifatida foydalanish amaliyotining yuzaga kelganligi.
Tahlil natijalari shuni ko’rsatdiki, Markaziy bankdan olingan kreditlar
respublikamizning yirik tijorat banklarining resurslari tarkibida asosiy o’rinni
egallaydi. Holbuki, mo’’tadil bozor iqtisodiyoti sharoitida Markaziy bank
kreditlarining asosiy qismi tijorat banklariga vaqtinchalik likvidli
mablag’larning etishmasligini qoplash maqsadiga beriladi.
g) Markaziy bankning ochiq bozor siyosatini takomillashmaganligi.
Tahlil natijalari ko’rsatishicha, tijorat banklarining balansida qimmatli
qog’ozlar miqdorining kichik ekanligi, hukumatning qisqa muddatli
obligatsiyalari emissiyasining cheklanganligi va, umuman, milliy iqtisodiyotda
yuqori likvidli qimmatli qog’ozlarning etishmasligi Markaziy bankning ochiq
bozor operatsiyalarini rivojlantirish imkonini bermaydi.
d) Markaziy bankning valyuta siyosatidagi kamchiliklarning mavjudligi.
Milliy valyutaning birja kursi bilan naqd valyutalar savdosi bo’yicha
belgilangan tijorat kursi o’rtasida sezilarli farqning mavjudligi, milliy spot
kursining likvidlilik darajasining nisbatan pastligi, tijorat banklarining valyuta
zahiralarini diversifikatsiya darajasining past ekanligi, rasmiy oltin-valyuta zahiralarining sezilarli qismining Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy bankining
balansida ekanligi Markaziy bankning valyuta siyosatini takomillashtirish
yo’lidagi asosiy muammolar hisoblanadi. Respublikamizda bitim valyutasi sifatida etakchi xorijiy valyutalar-AQSh dollari, evro, Yaponiya ieni va Buyuk Britaniyaning funt sterlingidan foydalanilmoqda. So’m baholovchi valyuta bo’lmaganligi sababli, biz, baholovchi valyuta sifatida ikkinchi bir xorijiy valyutadan foydalanamiz Bu esa, o’z navbatida, O’zbekiston tijorat banklarini, Markaziy bankini hamda korxonalarini «spot» operatsiyalari ko’lamini jiddiy tarzda jilovlab turadi. Spot operatsiyalarini amalga oshirish natijasida O’zbekiston tijorat
banklarining oladigan foydasi va ko’radigan zararlarining real darajasini aks
ettirish imkonining mavjud emasligi tijorat banklarini spot operatsiyalari ko’lamiga salbiy ta’sir qilmoqda.
e) Markaziy bank depozit siyosatining takomillashmaganligi.
Respublikamiz Markaziy banki depozit siyosatidan pul-kredit
siyosatining instrumenti sifatida foydalanish amaliyoti takomillashmagan. Bu
holat, avvalo, Davlat byudjeti kassa ijrosining asosiy qismini tijorat banklari
tomonidan bajarilishida namoyon bo’lmoqda. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining amaldagi majburiy zaxira siyosatining so’mning almashuv kursiga nisbat
1. Majburiy zaxira stavkalarini so’mdagi depozitlarning har bir turi
bo’yicha (transaktsion depozitlar, jamg’arma depozitlari, muddatli depozitlar),
ularning summasi va muddatiga bog’liq ravishda tabaqalashtirilmaganligi
natijasida transaktsion depozitlarning so’mning almashuv kursiga nisbatan
salbiy ta’siri yuzaga kelmoqda. Muddatli depozitlarga nisbatan past darajadagi
zaxira stavkalarining qo’llanilmasligi tijorat banklariga mazkur depozitlarga
to’lanadigan foiz stavkalarini oshirish imkonini bermaydi. Natijada, joriy
depozit hisobraqamlaridagi mablag’larning miqdori yirikligicha qolaveradi. Bu
esa, xorijiy valyutalarga nisbatan yuqori darajadagi talabni yuzaga keltiradi.
Transaktsion depozitlarning tijorat banklari depozitlarining umumiy
hajmidagi salmog’ining yuqori darajada saqlanib qolishi mamlakatdagi
iqtisodiy faollikka salbiy ta’sir ko’rsatadi. Buning sababi shundaki, transaktsion
depozitlarning salmog’ini yuqori ekanligi banklarning depozit bazasining zaif ekanligidan dalolat beradi. Bu esa, o’z navbatida, tijorat banklarining kreditlash
imkoniyatini pasaytiradi. Chunki tijorat banklarida depozitlar bank passivlarining asosiy qismini tashkil etadi. Masalan, 2012 yilning 1 yanvar holatiga, O’zbekiston Respublikasi passivlarining umumiy hajmida depozitlarning salmog’I 36,1 foizni tashkil etdi204.
2. Tijorat banklarining xorijiy valyutadagi depozitlariga nisbatan majburiy
zaxira talabnomalarining joriy etilganligi ularning xorijiy valyutadagi
mablag’larni muddatli va jamg’arma depozit hisobraqamlariga jalb etish
imkoniyatini yanada pasaytiradi. «Yanada» deyishimizning sababi shundaki,
hozirgi davrda respublikamiz tijorat banklari tomonidan jalb etilgan xorijiy
valyutadagi muddatli depozitlarning asosiy qismi xorijiy banklarga depozit
sifatida joylashtirilmoqda. Xorijiy banklar esa, bu depozitlarga bozor stavkalari
(LIBOR, FIBOR)da foiz to’laydi. Depozlarning bozor stavkalari esa sezilarli
darajada past bo’lib, O’zbekiston ichki bozorida xorijiy valyutalardagi
depozitlarga bo’lgan talabni ifoda etmaydi. 2012 yilning 1 yanvar holatiga,
respublikamiz tijorat banklari tomonidan xorijiy valyutalardagi depozit
hisobraqamlariga jalb etilgan mablag’larning 90 foizdan ortiq qismi xorijiy
banklarga LIBOR bo’yicha joylashtirildi205. Demak, respublikamiz tijorat
banklarining xorijiy valyutalardagi valyutalardagi depozitlarga foiz to’lash
imkoniyati xalqaro ssuda kapitallari bozori stavkalarining darajasi bilan
chegaralangan.
Ayni vaqtda, xalqaro zaxiralar hajmida AQSh dollarida shakllantirilgan
zaxiralarning salmog’i yuqoriligicha qolmoqda. Fikrimizcha, buning asosiy
sabablari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: birinchidan, AQSh
dollarining boshqa etakchi valyutalarga nisbatan nominal almashuv kursining
tebranish diapazoni katta emas; ikkinchidan, AQSh dollarida emissiya qilingan
AQSh hukumatining va Federal fondlarining qimmatli qog’ozlari yuqori likvidli
va ishonchli investitsiyalash ob’ektlari hisoblanadi; uchinchidan, hozirga qadar
dunyoning ko’plab mamlakatlarida, shu jumladan, MDH davlatlarida valyuta
interventsiyasi vositasi bo’lib AQSh dollari hisoblanadi; to’rtinchidan, ko’plab
mamlakatlar hukumatlari tashqi qarzining asosiy qismi AQSh dollarida
shakllangan. Masalan, O’zbekiston Respublikasi hukumatining kafolati asosida
mamlakat iqtisodiyotiga jalb etilgan xalqaro kreditlarning umumiy hajmida
AQSh dollarida jalb etilgan kreditlarning salmog’i 70 foizdan yuqoridir206.
Shunisi xarakterliki, dunyoning ko’plab mamlakatlarida xorijiy valyutadagi
zaxiralarning tarkibini tashqi qarzning tarkibiga mos ravishda shakllantirish
tendentsiyasi kuzatilmoqda. Chunonchi, Braziliyada xalqaro zaxiralar uchta
valyutada – AQSh dollari, evro va Yaponiya ienida shakllantirilgan. Chunki
204 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi. 205 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi. 206 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining hisobot ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi.. mamlakatning tashqi qarzi mazkur uch valyutadagi qarzdan iborat. Janubiy Koreyada xalqaro zaxiralarning investitsion tarkibi tashqi qarzning valyutaviy tarkibiga va joriy valyuta operatsiyalari bo’yicha to’lovlarni qaysi valyutalarda amalga oshirilayotganligiga mos ravishda shakllantirilmoqda. Chexiyada esa rasmiy valyuta zaxiralari AQSh dollari va evroda shakllantirilgan. Uni shakllantirishda e’tiborga olinadigan asosiy omillardan biri tashqi qarzning valyutaviy tarkibi hisoblanadi207.