Amaliy mashg’ulotlar

 
 
 
 
 
 
 
 
5- mavzu: Muomala madaniyati va muloqot qoidalari 
Reja: 
1. Muomala madaniyati va muloqot qoidalari. 
2. Muomalada samimiyat. 
3. Nayrang va yolg‘onni fosh etish sirlari. 
4. Nutqiy mahorat pedagogik konfliktlarni bartaraf etish manbai sifatida. 
 
Tayanch so’z va iboralar: muomala, muomala madaniyati, kasbiy faoliyat, 
nizo
, konfliktli vaziyat, ijtimoiy nizo, madaniyat, konflikt, ijtimoiy aloqalar, 
jamiyat,  to’qnashuv,  samimiyat,  konflikt  manbalari,  xususiyat, 
nizo  turlari, 
stress,  ijtimoiy  jarayon,  ijtimoiy  munosabatlar,  shaxs  saodati,  jamiyat 
osudaligi, muloqot ko'nikmalari
 
 
 
O‘zbeklar  mentalitetida  muomala  madaniyati  ko‘pchilik  hollarda  o‘zaro 
salom-alik qilish, hol-ahvol so‘rash, oiladagi holat bo‘yicha axborotlarga qiziqish 
ko‘rsatish kabi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Ammo aslida muomala madaniyati 
– o‘zga insonga bo‘lgan munosabat madaniyati bilan belgilanadi. Faqat salom-alik 
qilgandagiga  emas,  balki  hayot  tartibida,  har  kunlik  hayot  tarzida  insonga 
ko‘rsatiladigan hurmatli va e’zozli, samimiy va to‘g‘ri munosabatni anglatadi. Ichki 
madaniyatga ega bo‘lgan odamgina har turli vaziyatlarda har qanday boshqa insonga 
nisbatan  doimiy  to‘g‘ri,  samimiy  va  aniq  munosabat  ko‘rsata  oladi.  Muloqot 
madaniyati  insondan  boshqa  insonga  nisbatan  har  doim  bir  tekis  munosabat 
ko‘rsatilishini  talab  etadi.  Qarshingizda  turgan  odam  boymi,  qambag‘almi, 
qishloqlikmi  yoki  shaharlikmi,  mansabdormi,  yoki  oddiy  o‘qituvchimi,  bundan 
qat’iy nazar unga to‘g‘ri  munosabat ko‘rsata  olish haqiqiy  insonparvarlik mezoni 

---

bo‘lib kelgan. Ammo muloqot madaniyati insondan o‘z ustida muntazam ish olib 
borishni talab etadi. Muloqot madaniyati o‘z-o‘zidan vujudga kelib qolmaydi. 
Hayotda  ko‘pincha  odamlar  orasidagi  muloqotda  ularning  rasmiy, 
xushomadgo‘y,  kibr-havoli  munosabatlari  shohidi  bo‘lamiz.  Ba’zan  inson  yuqori 
martabaga  erishsa,  u  o‘zini  boshqalardan  ustunligini  ko‘rsatish  uchun,  ko‘pchilik 
bilan  salom-alik  ham  qilmay  qo‘yadi.  Asl  madaniyatda  esa  aksincha,  insonning 
qanchalik  martabasi  ko‘tarilsa,  shunchalik  oddiy  insonlarga  o‘zining  yaqinligini 
ko‘rsatish  zarur  hisoblanadi.  Shu  bilan  birga  muloyimlik,  xalimlik,  ochiqlik, 
samimiylik, to‘g‘rilik va boshqa bir necha tamoyillar ulug‘lanadi va targ‘ib qilinadi. 
Yoki,  yigit  taraf  qudalar  qiz  tarafdagilarga  sal  yuqoridan  turib,  buyruq  berib 
gapirishadi.  Boyvuchcharoq  qarindoshlar  o‘zining  moddiy  tarafdan  muhtoj 
qarindoshlariga  nisbatan  kerilib,  boshqa  tarafdan  ularning  moddiy  tarafidan 
uyalibroq  munosabat  ko‘rsatishadi.  Bunday  vaziyatlarning  barchasi  –  noto‘g‘ri 
holatlar hisoblanadi. 
Demak, real hayotda, odam yoshligidanoq muloqot madaniyatiga oid ma’lum 
insoniy  qadriyatlarning  buzilayotganligi  bilan  to‘qnash  keladi.  Oqibatda,  bola 
hayotida  ikki  xil  standartlar  holati  vujudga  keladi.  Bir  tomondan,  bola  muloyim 
bo‘lishi  lozim.  Ikkinchi  tarafdan  esa,  atrofidagi  ko‘pchilik  odamlar,  xatto-ki  eng 
yaqin va xurmatli kishilar ham bu tartib-qoidalarga rioya qilmaydi.  
Masalan,  “so‘kinish”  –  erkaklar  rioya  qilmaydigan  noto‘g‘ri  holat, 
“qarg‘ash” - ayollar rioya qilmaydigan noto‘g‘ri holat. O‘g‘il bolalar “so‘kinish”ni 
odatda o‘z otalaridan meros qilib oladilar. Ko‘pchilik “so‘kinish” yomonligi biladi, 
ammo ishlataveradi. Uning yomon odatligini o‘ylab ham ko‘rmaydi. Uni ishlatganda 
betarbiya  odamlar  ichki  g‘urur  xis  qiladi,  aslida  birovlarni  kamsitish,  ularni 
mensimaslik, birovlarga aziyat ulashayotganligini bilmaydi. Ayollar esa ba’zan o‘z 
farzandlarini “qarg‘ab” turib ularga ish buyuradi, yoki ularni jazolaydi. Aslida ayol 
kishiga mayinlik, mehribonlik xos bo‘lishi lozimligini ular unutib qo‘yishadi. Agar, 
haqiqatda  ham  bolalari  bilan  biror  noxush  hodisa  yuz  bersa,  ular  kuyinishi  aniq. 
Ammo  til  hamma  narsani  ko‘taraveradi  deb,  og‘izlariga  erk  berib  yuborishadi. 
Doimiy  jerkib,  behurmat  qilib,  faqat  o‘zinikini  o‘tkazib,  bolaning  erkini  bo‘g‘ib 
yaxshi  hulqli,  idrokli,  ma’naviyatli,  barkamol  farzandni  tarbiyalab  bo‘lmaydi. 
Demak, muloqot va muomala madaniyatining ham hayotda o‘z o‘rni va ahamiyati 
mavjud. 
Shunday qilib, muomala madaniyati nima va konflikt vaziyatlarda mana shu 
muomala madaniyati talablariga rioya etish ziddiyatni yengishga ko‘mak beradimi, 
degan savollar dolzarblik kasb eta boshlaydi.  
Muomala madaniyati bo‘yicha bilimlar ziddiyat ichida tomonlarni bir biriga 
yaqinlashtirish,  ular  orasidagi  muloqotni  yangitdan  bir  tizimga  tushirish, 
tomonlarning  o‘zaro  axborot  olishlarini  yengillashtirish  uchun  xizmat  qiladi. 

---

Muomala madaniyati birovni eshitish va birovga o‘z axborotlarini to‘g‘ri yetkazish 
qoidalari va tartiblaridan iboratdir. Shu bois, konflikt yechimi tartiblariga muomala 
madaniyati bo‘yicha o‘qituvchining ovoz xususiyatlari qoidalari kiritiladi. 
O‘qituvchilik  kasbi  bevosita  o‘qituvchining  ovoz  xususiyatlari  bilan  bog‘liq. 
Yoqimli  va  jarangdor  ovozga  ega  bo‘lgan  o‘qituvchi  o‘z  talabalarini  ovozining 
shiradorligi bilan asir etadi. Bunday muvaffaqiyatga erishish uchun o‘qituvchi o‘z 
ovozini kuchini, shiradorligini, yoqimliligini bilishi zarur. Lozim bo‘lganda undan 
foydalana  bilish  malakasiga  ega  bo‘lishi  kerak.  O‘z  ovozida  kamchilik  sezgan 
o‘qituvchi uni yo‘qotishga harakat qiladi. Buning uchun ovozdan foydalanish va uni 
yaxshilash texnikasi ustida hamma vaqt uzluksiz mashq qilib borishi lozim bo‘ladi. 
Chunki bir-ikki mashq bilan ovozni yaxshilab bo‘lmaydi.  
O‘qituvchining  ovozida  quyidagi  xususiyatlar  bo‘lmog‘i  lozim:  jarangdorlik 
(tovushning  tozaligi  va  tembrning  yorqinligi);  keng  diapazonlik  (ovozning  eng 
pastlikdan eng yuqorigacha bo‘lgan darajasi); havodorlik (erkin so‘zlaganda yaxshi 
eshituvchanlikka ega bo‘lishi); ixchamlik, harakatchanlik; chidamlilik (uzoq ishlash 
qobiliyatiga  ega  bo‘lishi);  moslashuvchanlik  (dinamika,  tembr,  melodikaning 
eshtilish  sharoitiga  moslasha  olishi);  qarshi  shovqinlarga  nisbatan  barqarorlik 
(halaqit  beruvchi  shovqinga  tembr  va  tessituraning  o‘zgarib  turishi);  suggestivlik 
(ovozning hayajonli ifodalanishi va bu orqali, qanday so‘z aytilayotganidan qat’iy 
nazar, tinglovchining xulqiga ta’sir qilish xususiyati). 
Nutq  texnikasi  deyilganda  -  nutqning  tinglovchi  yoki  talabaga  yetkazishda 
qo‘llaniladigan vositalar tushuniladi.  
Nutq ikki xil ko‘rinishda bo‘lganidan, uning texnikasini ham ikki xil ko‘rsatish 
mumkin: og‘zaki va  yozma nutq texnikasi. 
Og‘zaki  nutq  texnikasi  tovush,  bo‘g‘in,  so‘zlarni,  uning  shakllarini  talaffuz 
etishni yaxshilash borasida nutq organlarini faollashtiruvchi mashqlarni anglatadi. 
Bunga  nafasdan  foydalanish,  tovush  tembrlarini  yaxshilash,  fiktsiyaga  e’tibor 
berish, tovushlarning past-baland tovlanib turishi, unli va undoshlarni talaffuz etish, 
ohang kabilar kiradi.