Amaliy mashg’ulotlar 1- amaliy mashg’ulot mavzusi

17- amaliy mashg’ulot mavzusi: Sonli tenglik va tengsizliklarga oid masalalar yechish
Maqsad: Tenglik va tengsizlik tushunchalarini o’rgatish metodikasi bilan tanishtirish
Kerakli jihoz va materiallar: proyektor, taqdimot materiallari, ma’ruza matni, 1-4 sinf matematika darsliklari, Matematika o’qitish metodikasi fani bo’yicha adabiyotlar.
Asosiy matn: Boshlangich matematika dasturi o’z oldiga bolalarini sonlar bilan matematik ifodalarini taqqoslash, natijalarni ,,>”, ,,<”, ,,=” belgilar yordamida yozish va xosil bo’lgan tenglik va tengsizliklarini o’qishga o’rgatishni vazifani qo’yadi. Shuni xam aytish kerakki, bu davrda, son va ifodalarni taqqoslashlar vaqtida bolalar muloxazalarga xam asoslanishlari mumkin. Masalan, 10-2 (10 ifodani taqqoslashda ba‘zi o’quvchilar natijani xisoblashlari va chiqqan sonlarni taqqoslashlari (8<10)mumkin, ba‘zi o’quvchilar esa ushbu ko’rinishdagi muloxazalarga asoslanishlari mumkin: teng‖(10 tadan) edi. Ung tomon o’zgarmadi, ya‘ni 10 ligicha koldi. Chap tomonda 10 ni 2 ta kamaytirdik. Demak, chapda ungdagidan kam buladi. ―Kichik belgisini kuyaman.
Navbatdagi qadam - bolalarni ifodani taqqoslashga o’rgatishda ishni ko’rsatmali qurollar qo’llanishdan boshlash kerak. Katakli taxtachada ikkita ifodani taqqoslash ko’rsatiladi. Masalan: 6+1 va 4+3. Yuqorgi tokchaga 6 ta kizil va 1 ta ko’k doiracha qo’yiladi, bunda 4 ta yashil va 3 ta sarik uchburchak ko’rsatiladi. yuqori tokchada doirachalar yordamida tasvirlangan Yig’indi bilan pastgi tokchada uchburchaklar yordamida tasvirlangan taqqoslab, ular teng ekanini ko’ramiz. Bundan keyin o’quvchilar ifodalarni ko’rsatmalilikdan foydalanmasdan taqqoslaydilar. Masalan, 5+4 va 5+3 ifodalarni taqqoslab, o’quvchilar bundan muloxaza yuritadilar: birinchi yig’indi 9 ga teng (5+4 =9) ikkinchi yig’indi 8 ga teng (5+3=8), 9 soni 8 sonidan katta, demak, 5+4 yig’indi 5+3 yig’indidan katta. Agar bu mashq yozma bajariladigan bo’lsa, yozuv bunday bo’ladi: 5+4( 5+3, 9>8.
Keyinchalik bir qator ifodalarni taqqoslashda turli xil jadvallar bo’lishi mumkin. Masalan: 46+3 < 46+4.
a) 49 soni 50 dan kichik , ,,<” belgisini qo’yaman.
b) Yig’indilarni taqqoslaymiz: birinchi qo’shiluvchilar bir xil, ikkinchi qo’shiluvchilar esa xar xil: birinchi xolda kichik sonini qo’shdik, demak, birinchi yig’indi kichik, ,,<”belgisini qo’yaman.
Tekshiraman:
46 + 3 = 49 49<50
46 + 4 = 50
v) bir xil sonni qaysi biriga kichik son qo’yilsa, usha yig’indi kichik bo’ladi.
O’qituvchining ikkinchi misol boshida ―tenglik, ―tengsizlik terminlarining o’zi kiritiladi. Bu yerda o’qituvchi bunda dedi: agar sonlar orasida yoki ifodalar orasida = tenglik belgisi tursa bu tenglik teng, agar ―katta‖ yoki ―kichik‖ belgisi turgan bo’lsa, bu tengsizlik bo’ladi. Bu terminlarning bilish shu yerning uzida to’g’ri va noto’g’ri tengliklarni ajrata olishga doir ishda mustaxkamlanadi. Ushbu ko’rinishdagi mashqlar bunda xarakterlidir:
a) To’g’ri tengliklar xosil bo’lishi uchun yulduzchalar o’rniga ,,+” yoki ,,- “ishorasini qo’ying:
b) 76*20*42=54 38*25*12=75. b) Bo’sh o’rinlarni shunday to’ldirinki, to’g’ri tenglik yoki tengsizlik xosil bo’lsin:
c) 9(6=6( 8(2>8( 56-24>56-7 (4=4( 9(1<9( 78+19<78+ v) >,< yoki = belgisini shunday tenglik yoki tengsizliklar xosil bo’lsin: 15+(27+45)*(27+45)+15 2(3*3(267-(23+44)*67-0 2(1* 2:1. Shundan keyin (―Yuz, ―Ming, ―Ko’p xonali sonlar konsentrida)sonli tenglik va tengsizliklar bilan bajariladigan mashqlar murakkablashadi va ulardan munosabatlar, bog’lanishlar, arifmetik amallar xossalari xaqidagi bilimlarni mustaxkamlash va qo’llanish, xisoblash ko’nikmalarini tarkib toptirish maqsadlarida foydalaniladi. Bu borada tipik mashqlardan ba‘zilarni keltiramiz: a) ifodalarni xisoblashlarni bajarmay turib taqqoslang: 7(6*6(7 (6+3) ( 8*6(8+3 9+8*8+9 (12+36):6*12:6+36:6. Bunday mashqlarni ko’paytirish va qo’shishning o’rin almashtirish xossasi, yig’indini songa ko’paytirish va bo’lish qoidasi mustaxkamlanadi. b) sonlarning taqqoslang: 9427*9518; 325174*32500184; 3001257*3100254. Bundai mashqlarni bajarishda o’quvchilar natural ketma-ketlikni (9427 soni 9518 sonidan oldin keladi, demak, 9427<9518) yoki sonlarni o’nlik tarkibini bilganliklariga asoslanadilar (masalan, 325174 va 32500184 sonlarini taqqoslab, birinchi sonlikda birliklar va mingliklar borligini, ikkinchi sonda esa bundan tashqari millonlar borligini ko’ramiz. Demak, ikkinchi son birinchi sondan katta). v) Ifoda bilan sonni taqqoslang: 800-423*800. Bunday mashqlarni bajarishda arifmetik amallar komponentlari bilan natijalari orasida munosabatlar haqidagi bilimlar mustaxkamlanadi. O’zgaruvchili tengsizliklar. O’zgaruvchili tengsizliklarni yechish 2 sinfda kiritiladi. Dastlab (<6 ko’rinishdagi eng sodda tengsizliklar, undan keyin esa murakkabroq, masalan, ( - 8<4, s + 23 < 10, k : 3 > 4, s ( 5 > 35, 72 : k <12 va xokazo ko’rinishdagi tengsizliklar qaraladi.

Boshlang’ich sinflarda bunday tengsizliklarni yechish tanlash usuli bilan yechiladi. Shu bilan birga mashqlarda ko’proq sonlar orasidan berilgan tengsizlik to’g’ri bo’ladiganlarini tanlashlari kerak. 3-sinf kursidan borgan sari murakkablashib boradigan bir nechta mashqlarni qaraymiz. a) 0,1,2,3,4,5,6,8, sonlaridan xarfning shunday qiymatlarini tanlangki, shu qiymatlarida tengsizlik to’g’ri bo’lsin: 1) 40( ( > 200, 2) 72 : k < 12, b(60<250. Oldin tengsizliklarga xarflar o’rniga berilgan son qiymatlari (0,1,2,3,4,5,6,8) qo’yiladi, shundan keyin xarfning qanday qiymatlaridan to’g’ri tengsizliklar xosil bo’lishi og’zaki aniqlanadi. Shu sonlar tengsizlikka qo’yiladi, bunday yozuv xosil bo’ladi: 40(6>200; 40(8 > 200.

d) javob: ( = 6; ( = 8.
e) Ikkinchi tengsizlik k = 8 dagina to’gri bo’ladi. Uchunchi tengsizlik b = 0, b = 1, b = 2,b = 3, b = 4 da to’gri bo’ladi.
f) b) Jadvalni to’ldiring va unda 8 < 72 tengsizlik to’g’ri bo’ladigan qiymatlarini yozib oling:
O’quvchilar jadvalni to’ldirishadi va javobni yozishadi:
v) Xarflarning qanday qiiymatlarida quyidagi tengsizliklar o’rinli: x 80<120, k + 16 < 20, ( - 20 > 12 ?
Bir xildagi mashklar boshlangich sinflarda karaladigan xamma mashklar ichida eng ki?inlaridir, chunki o’quvchilarning uzlari xarfning tengsizlik tugri buladigan kiimatlarini uzlari tanlashlari kerak buladi.
Chunonchi, 80 < 120 tengsizlikni yechishda o’quvchilar mos keladigan sonlarni tanlashlari va xarfning qiymatlarini ―kamayish yoki ―ortish tartibida topish mumkin. Bu yerda o’quvchilar taxminan bundai bundai muloxaza yuritadilar: ―x=0 deb olamiz, u xolda 0 ( 80 = 0, 0<120, demak, 0 to’g’ri keladi. x = 1 deb olamiz, u xolda 1 ( 80 < 120, demak, 1 tugri keladi. x = 2 ni olamiz, u xolda 160 = 160. 160 soni 120 dan kichik emas, demak, 2 to’g’ri kelmaydi. O’quvchi daftaridagi yozuv bunday ko’rinishda bo’ladi:
80 < 120, 280 >120.