Amaliy mashg’ulotining topshiriqlari.
1. Yurak ishi va muskullarini fiziologik xossalari.
2. Tashqi nafas ko’rsatgichlarini aniqlash.
3. O’pka orqali gazlarning diffuziyasi. Donders modeli.
4. Og’iz bo’shlig’ida ovqat hazm bo’lishi.
5. Me`dada ovqat hazm bo’lishi.
Javoblar.
1
. Qon
aylanish tizimiga yurak, arteriya, vena, kapillarlar va limfa tizimi kiradi. Yurak va
tomirlar faoliyati tufayli odam organizmida qon to ‘xtovsiz harakatlanib turadi va turli-tuman
tashilish funksiyalarini bajaradi.
Yurak qon tomirlar tizimining markaziy a’zosi bo‘lib, asab va gormonlar boshqaruvining
ta^sirida doimo bir maromda qisqarib va kengayib turadi. Buning natijasida organizmdagi
qon suyuqligi har xil kattalikdagi qon tomirlari yordamida hujayralarga va to%qimalarga
oziq moddalarni olib boradi va turli qon tomirlar orqali yurakka qaytib keladi. Shuning
uchun barcha qon tomirlar ikki turga bo’linadi:
1 ) markaziy a’zo b o ‘lmish yurakdan chiqib, butun tanaga tarqaladigan hamma qon
tomirlariga (ichidagi oqayotgan qonning qandayligidan qat’iy nazar)
arteriya qon tomirlari
deyiladi; 2) hujayralardan, to ‘qimalardan markaziy a’zo hisoblangan yurakka qon olib
keladigan tomirlami esa vena qon tomirlari deb yuritiladi.
Yurakdan chiqadigan arteriya qon tomirlari (aorta, o ‘pka arteriyalari) markazdan
uzoqlashgan sari tolalar, tarmoqchalar chiqarib, asta-sekin kichiklasha boradi. Nihoyat,
a’zolar devorida mikroskop ostida ko’rinadigan juda ham ingichka arteriya tolalari -
arteriolalar kapillar soch tolasiga o’xshagan
qil tomirlardir, ulaming uzunligi Q‘rta hisobda
0,5 mm, kengligi 3-3,5 mk, y a ’ni odam tukining diametridan 5 0 marta kichik va' devori
juda yupqa bo 4 ladi. Shu sababli ularda qon sekin oqadi, natijada hujayralar, to‘qimalar va
oraliq moddalaming yashashi va ishlashiga zarur kislorod hamda boshqa moddalaming
qondan t o ‘qimalarga diffuziya y o ‘li bilan o ‘tishiga imkoniyat yaratiladi. T o ‘qimalarga
esa karbonat angidridni va modda almashinuvi natijasida vujudga kelgan boshqa
moddalami kapillarlarga beradi.
Shunday qilib, arterial qon kapillarlar orqali venoz qonga aylanadi. Venoz kapillar tomirlar
esa
asta-sekin yiriklashib, oxirida ikkita (yuqorigi va pastki) kavak vena qon tomimi
tashkil qiladi va yurakning o ‘ng Bo’lmachasiga q o ‘yiladi. Qon o ‘ng bo 4lmachadan o
‘ng qorinchaga, undan O’pka arteriyalari orqali o 4pkaga boradi. 0 ’pka arteriyasining
tarmoqlari pirovardida kapillarlarga aylanadi va nafas alvebialari (pufakchalar)ni o ‘rab
oladi. Kapillyarlar esa nafas jarayonida karbonat angridni chiqaradi va kislorodga boyiydi.
Kislorodga boy b o ‘lgan qon o 4pka venalari orqali yurakning chap bolmachasiga quyiladi.
Undan chap qorinchaga o’tib, aorta orqali butun organizm b o 4ylab tarqaladi. Qon
organizmga harakatlanar ekan, qon aylanishining katta va kichik doirasi kabi murakkab y
o ‘lni bosib o’ tadi.
Katta qon doirasi yurakning chap qorinchasidan boshlanib, aorta,
undan chiqqan
arteriyalami, uiaming barcha
tarmoqlarini, butun gavdadagi arteriolalar, kapillarlar,
venalami o ‘z ichiga oladi va yurakning o ‘ng b o ‘lmasida tugaydi. Qon aylanishining
kichik (o ‘pka) doirasi yurakning o ‘ng qorinchasidan boshlanib, o ‘pka arteriyasi va uning
barcha tarmoqlarini, o ‘pka arteriolalari, kapillarlar, venalami o ‘z ichiga oladi va
yurakning chap bo ‘lmasiga quyiladigan o ‘pka venalari bilan tugaydi. Katta va kichik qon
aylanish doiralaridan tashqari, uchunchi, ya'ni yurak
qon aylanish doirasi ham bor, bu
doira arteriya va vena qon tomiriaridan tuzilgan. Yurak devorining venalari to ‘g ‘ridan-
to‘g ‘ri yurakning o ‘ng b o ‘lmasiga quyiladi. Shunday qilib, yurak-qon tomir tizimi eng
muhim hayotiy vazifani bajaradi. Agar yurak qisqa vaqt to‘xtab qolsa, odamning hayoti
ham to‘xtaydi. Yurak-qon tomir tizimi bir necha qismlardan iborat. Bu tizimning faoliyatini
mukammal o 4rganish uchun uning har bir qismining tuzilishi va vazifasi bilan tanishish
maqsadga muvofiqdir.
2. Organizmning atmosferadagi muhitdan kislorodni olib, karbonat angidrid gazi va suv
buglarini chiqarishini nafas olish deyiladi. Nafas bir qancha jarayonlar y ig‘indisi bo*lib,
organizm tirikligi uchun zarur b o ‘lgan moddalar almashinuvining
muhim bir qismi-gazlar
almashinuvidan iborat. Organik moddalar-uglevod, yog‘ va oqsillarning oksidlanish jarayoni
nafas bilan chambarchas bog‘langan. Nafas natijasida organizmnmg tiriklik faoliyatini
ta’min etadigan energiya hosil bo‘ladi, qaysiki makroergik moddalarning qayta
sintezlashida ishlatiladi.
Nafas quyidagi bir-biri bilan bog‘langan qismlardan iborat: 1) tashqi nafas, yoki o ‘pka
ventilatsiyasi (tashqi muhit va o ‘pka alveolalari orasidagi gazlar almashinuvi); 2) alveolyar
havo bilan qon kapillarlari
orasidagi gazlar almashinuvi; 3) qon tomonidan kislorod va
karbonat angidridini tashilishi; 4) qon kapillarlari va organizmning to‘qimalari orasidagi
gazlar almashinuvi; 5) hujayralarda yoki to‘qimalardagi nafas olish.
Spirografiya -
tashqi nafasni tekshirish usuli. Bunda yopiq xavo
sirkulyasiyasi, o'pka xajmi va o'pka ventilyasiyasi grafik registrasiyasini apparat
yo’rdamida
tekshiriladi. Tashqi nafasni tekshirish nahorda
tinch holatda o'tkaziladi.
Usul bolani faol qatnashishini talab etadi, 5 yosh va undan katta bolalarda qo'llaniladi. S
pirogrammada nafas harakati qiymati yig'indisi hisoblanadi (nafas olish yo’ki
nafas chiqari
sh). O'rtacha qiymati aniqlanadi va spirograf shkalasi masshtabiga mos holda millilitrlarda
qayta hisob bajariladi. Spirogrammada tishlarning siljish qiymatiga qarab, tinch holatda naf
as hajmi aniqlanadi
havoning rezervli hajmi, tinch nafas olgandan keyin olish mumkin bolgan gazning maksimal haj
mi, maksimal nafas olishning tinch holatda nafas olish tengligidagi tishlarning o'zgarishida
aniqlanadi va millilitrlarda qayta hisoblanadi. Tekshirish 3-4 marta takrorlanadi, interval 30-
40 sek vaeng yuqori natija hisobga olinadi.
