Amaliy mashg’ulotini o`tkazish texnologiyasi

Hisobotni yozish tartibi
1. Иш максади ва унинг номи. Kompensatorning ishlash tamoyili va ishlatilishi to’g’risida.
2. Ishchi tok nega bir me'yorda bo’lishi to’g’risida.
3. Avtomatik kompensatorlarning qo’llanish sohasi to’g’risida.


4.3 - rasm. Kompensator yordamida qarshilikni o’lchash sxemasi

Mustaqil tayyorlanish uchun savollar.

1. Kompensator tamoyilini sxemasini chizing va uning ishlashini tushuntirib bering.

2. Kompensatorning "x" qismalariga ko’pi bilan qancha kuchlanish berilishi mumkin?
3. Kompensator yordamida kuchlanishni qanday o’lchash mumkin?
4. Kompensator yordamida qarshilikni qanday o’lchash mumkin?

O’LChASh ASBOBLARNING O’LChASh ChEGARALARINI KENGAYTIRISh


1. IShGA TAYYoRLANISh
Laboratoriya ishini bajarish oldidan shu mavzuga oid ma'lumotlarni ushbu ko’rsatmada keltirilgan adabiyotlarning tegishli bo’limlaridan o’qib o’rganing.


2. IShDAN MAQSAD
O’zgarmas tok zanjirida ampermetr va voltmetr o’lchash chegaralarini kengaytirish uchun shunt va qo’shimcha qarshiliklarni hisoblash va tanlashni, hamda tok va kuchlanish transformatorlarining ulash sxemalarini o’rganish.


3. IShNING NAZARIY QISMI
Asboblarning o‘lchash doirasi chegaralangan bo‘lgani uchun, ularni har doim ham o‘lchash zanjirlariga bevosita ulab bo‘lmaydi. Ampermetr va voltmetrni o‘lchash chegarasini kengaytirish uchun, tok va kuchlanish o‘lchash o‘zgartkichlaridan foydalaniladi.
Ampermetr o‘lchash doirasini kengaytirish uchun, unga parallel holda shuntlovchi rezistor ulanadi. Rezistor qarshiligi I_sh R_sh = I_pA R_pA tenglikdan topiladi, bu yerda I_sh, I_pA – shuntdan va ampermetrdan o‘tadigan toklar, R_sh , R_pA – shunt va ampermetr ichki qarshiliklari.
Yuqoridagi tenglikdan I = I_sh + I_pA ni hisobga olib, quyidagini keltirib chiqarish mumkin:

bu yerda n = I/I_pA – shuntlash koeffitsiyenti. Ampermetr yordamida o‘lchana-digan tok undan o‘tadigan tokning shuntlash koeffitsiyenti ko‘paytmasiga teng, ya’ni I = nI_pA.
Sanoatda ishlab chiqariladigan ampermetrlar qutisida bir necha o‘n amperga mo‘ljallangan shuntlar joylashtirilgan bo‘ladi.
O‘lchash xatoligini kamaytirish maqsadida shuntlar haroratga mo‘tadil bo‘lgan qotishmadan (masalan, manganindan) yasaladi hamda potensial va tokli kontakt juftlari bilan ta’minlanadi.
Shuntlar, odatda, magnitoelektrik asboblar bilan birga qo‘llaniladi. Boshqa turdagi asboblarda iste’mol qilinadigan quvvat katta bo‘lgani uchun shuntlarning qarshiliklarini katta qiymatlarga oshirishga to‘g‘ri keladi. Shuntlarning qarshiligi nominal qiymatiga nisbatan o‘zgarishiga qarab 0,02; 0,05; 0,1; 0,2 va 0,5 aniqlik klasslariga bo‘linadi.
Voltmetrlar o‘lchash doirasini kengaytirish uchun unga ketma-ket qo‘shimcha qarshilik ulanadi. Qo‘shimcha qarshiliklar qiymati quyidagi ifodadan topiladi:

yoki


,
bu yerda U_pV – qo‘llaniladigan voltmetrning nominal qiymati; R_pV – voltmetrning ichki qarshiligi; R_q – qo‘shimcha qarshilik, m = U/U_pV – bo‘lish koeffitsiyenti.
O‘zgarmas tok zanjirlari uchun qo‘shimcha qarshiliklar yakka o‘ramli g‘altak ko‘rinishida, o‘zgaruvchan tok zanjirlarida esa bifilyar, ya’ni ikki buklanib o‘ralgan bo‘ladi. Aniqlik klasslari: 0,02; 0,05; 0,1; 0,2; 0,5 va 1,0.
Shuntlovchi va qo‘shimcha qarshiliklardan foydalanib, o‘lchash diapazonini kengaytirish imkoniyati chegaralangan: ular yordamida 5 kA gacha tokni va 30 kV gacha kuchlanishni o‘lchash mumkin. Bundan katta tok va yuqori kuchlanishlarni o‘lchashda ularning massasi va o‘lchamlari juda oshib ketadi hamda foydalanish xavfli bo‘lib qoladi. Bunday hollarda tok va kuchlanish o‘lchash transformatorlaridan foydalaniladi. Тok o‘lchash transformatorlari (ТA) katta toklarni, odatda, 0–5 A gacha bo’lgan doiraga kamaytirib berib, o‘lchash xavfsizligini bemalol ta’minlaydi (5.1, a–rasm). ТA birlamchi chulg‘amning o‘ramlari soni ikkilamchi chulg‘amnikiga qaraganda ancha kam bo‘ladi. Simlarning qarshiliklari ancha kichik bo‘lgani sababli ТA qisqa tutashish holatiga yaqin holatda ishlaydi.



5.1 – rasm. Tok (а) ва кuchlanish (b) o'lchash transformatorlarining
ulanish sxemalari

Тransformator o‘zagidagi (Ф) magnit oqimi umumiy magnitlovchi kuch (Iw₁) hisobidan hosil bo‘lib, transformatorlarning birlamchi va ikkilamchi zanjirlarining magnitlovchi kuchlarining vektor yig‘indisiga mutanosibdir. Umumiy magnitlovchi kuch quyidagicha topiladi:

.
m.yu.k o'zakdagi uyurmaviy toklar va gisterezisga sarf bo'ladigan quvvat isrofini belgilovchi aktiv va magnitlanishga sarf bo'ladigan quvvatni belgilovchi reaktiv tashkil etuvchilarning yig'indisidan iborat.
va magnit yurituvchi kuch (m.yu.k.) lar o‘zaro teng bo‘lmaganligi sababli, transformatorning haqiqiy transformatsiya koeffitsiyentini o‘ramlar sonining nisbati ifodasidan topib bo‘lmaydi, ya’ni:
k_I=I₁/I₂=w₂/w₁.
Nominal transformatsiya koeffitsiyenti
.
ТA tok kattaligi bo’yicha xatoligi
.
Kuchlanish o'lchash transformatorlari (TV) tuzilishi va ishlash tamoyiliga ko'ra kuch transformatorlari bilan bir xil bo'lib birlamchi chulg'ami yuqori kuchlanish tarmog'iga, ikkilamchi chulg'ami esa ichki qarshiligi katta bo'lgan o'lchash asbobiga ulanadi (5.1, b-rasm). TV larda har doim shart bajariladi. TV birlamchi (yuqori kuchlanish) chulg'amidan o'tadigan o'zgaruvchan tok transformator berk magnit o'tkazgich (ferromagnit o'zak) da o'zgaruvchan magnit oqimini hosil qiladi. Bu oqim esa o'z navbatida ikkala chulg'amni kesib o'tib, ularda elektromagnit induksiya qonuniga binoan o'zgaruvchan e.yu.k va larni induksiyalaydi. e.yu.k ta'siri ostida ikkilamchi (quyi kuchlanish) chulg'amiga ulangan o'lchash asbobidan TV ga berilgan kuchlanishga mutanosib bo'lgan tok hosil bo'ladi.
Kuchlanish transformatorlarining qismalari elektr ta’minot transformatorlaridagiga o‘xshash A-X, a-x va hokazo deb belgilanadi.
TV larning o'ziga xos xususiyatlaridan biri shundan iboratki, uning ikkilamchi chulg'amiga ulangan o'lchash asbobining ichki qarshiligi juda katta bo'lib, TV salt ish holatga yaqin holatda ishlaydi. TV ning kuchlanish bo'yicha xatoligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
,
bu yerda ; - TV transformatsiya koeffitsiyentlarining mos ravishda belgilangan va haqiqiy qiymatlari.